آجركاری

هنر چیدن آجر با استفاده از نقوش هندسی به منظور عرضه نماهای تزیینی متناسب و گریز از یكنواختی در نما را، آجر كاری می نامند.
در معماری ایرانی، آجر تنها پركنندهٔ جرزها و پوشانندهٔ احجام و جداكنندهٔ آنها از یكدیگر نیست. بلكه بعنوان یك عنصر كامل در معماری ایران بكار رفته است.
اولین شیوهٔ تهیه خشت مربوط به سال‌های پیش از هزارهٔ ششم ق.م است. از آثار مشهور تپه حسنلو را می‌توان نام برد كه از خشت خام بطور وسیع استفاده شده است. بكارگیری آجر در شوش و تپه سیلك كاشان نیز نشان‌دهنده استفاده از این عنصر در زمان خود است. در معبد چغازنبیل نیز به آجرهایی برمی‌خوریم كه بعنوان كتیبه به دیوار نصب شده‌اند. ساكنان سرزمین ایران نقش تعیین‌كننده‌ای در پیشبرد بكار گرفتن فن آجر داشته‌اند.
[معبد چغازنبیل]
آجر به تنهایی یك قالب شكل‌دهنده است. و در حدّ یك وسیلهٔ مجرد، هر دانه‌اش به كار گرفته می‌شود.
آجر بعنوان یك عنصر تزئینی، كارآیی آن را دارد كه با تمامی عناصر تشكیل‌دهنده یك معماری بیامیزد و یا به‌‌شكل یك عنصر مجرد تزئینی جلوه‌گری كند.
[آجركاری آرامگاه چَپَلی اُوغلی- اَبهَر]
از آجر در پوشش گنبد، مثل گنبد نظام‌الملك و تاج‌الملك؛ در گوشواره یا طاق روی گوشه مثل تالار مربع مسجد جامع اردستان، مقرنس مثل برج طغرل و گنبدعلی استفاده می‌شود.
از دیگر موارد تزئینات آجری در دوران شكوفایی آن، نماسازی و بكارگیری انواع تركیبات این عنصر در چارچوب و قالب یك هندسه بسیار ساده اما غنی می‌باشد. از نمونه‌های برجسته آن برج‌های خرقان در نزدیكی قزوین و برج شبلی در دماوند است.
كاربرد آجر در معماری دوران بعد از اسلام فرصت خلق زیبایی‌ها را در بناهای كم حجم و متوسط فراهم ساخت. چنان‌كه تعدادی از شاهكارهای معماری به جای مانده از دوران بعد از اسلام ایران این امكان را فراهم ساخت تا در محل‌های دورافتاده و مسیر بیابان‌ەا كه دسترسی به سنگ ممكن نبود و چوب نیز در دسترس نبود، تنها با برپا ساختن یك كوره آجرپزی، بناهایی با حجم‌های بسیار بزرگ بنا گردد، سدها و پل‌های مختلف در دورافتاده‌ترین محل‌ها ساخته شود و شهرهایی بزرگ چون نیشابور، جرجان و … پا بگیرند.
[آجركاری امام‌زاده محمد محروق- نیشابور, آجركاری گنبد سُلطانیه- اَبهَر] [آجركاری امام‌زاده محمد محروق- نیشابور, آجركاری گنبد سُلطانیه- اَبهَر]
از نظر فنی، ضریب انقباض و انبساط آجر در برابر گرما و سرما بگونه‌ای است كه از ایجاد ترك در بنا جلوگیری می‌كند در مقایسه با دیگر مصالح از قدرت ذخیره انرژی حرارتی برخوردار است. آجر خوب آجری است توپر و مقاوم در برابر فشار، نشت و یخبندان.
شكل عمومی آجرهایی كه در طی دوران‌های مختلف بعد از اسلام در بناها بكار گرفته شده، عبارت است از چهارگوش یا مربع در اندازه‌هی متنوع در دورهٔ ایلخانی آجرها از جهت رنگ متوع بودند. و رنگ‌های زرد كمرنگ، زرد گل اخرایی، زرد مایل به قرمز، قرمز تیره و خاكی در آنها دیده می‌شود. آجر مستطیل در پیش از اسلام رواج كامل داشت اما بعد از اسلام بیشتر آجرها مربع بودند.
هنر چیدن آجرها را در بناها به‌منظور عرضه نماهای تزئینی متناسب با شكل و هیئت كلی بنا آجركاری می‌نامند. آثار گونه‌گون معماری به جای ماده از دوران‌های مختلف بعد از اسلام ایران شاهد نمونه‌های پرارزش از هنر استادكاران ایرانی در آفرینش سطحه‌های آجری در زیباترین طرح‌ها و تناسب‌های زیبا و موزون است. معماران و بنایان هنرآ‌فرین ایرانی به گواهی آثار برجای مانده از سده چهارم هجری به بعد، در زمینه آجركاری شیوه‌های گوناگونی را آزموده‌اند كه در چند گروه تقسیم می‌شود: رگ‌چینی – گل‌اندازی – گره‌سازی – آجركاری رنگی – آجركاری خفته و رفته – خوون چینی – آجركاری با آجرهای ترئینی نقش‌‌‌دار.
آجركاری با تركیب آجرهای یك رنگ و ایجاد و ایجاد طرح‌ها و نقش‌های مختلف در سطحی صاف را با نام ‘رگ‌چین’ نام برده‌اند.
در گل‌اندازی، در موقع رگ‌چین‌ كردن آن‌را چنان می‌چینند كه از تركیب آنها گل‌های مختلف بدست آید.
[آجركاری امام‌زاده اسماعیل – اَبهَر]
گره‌سازی از شیوه‌های بسیار ظریف و پركار آجركاری تزئینی است كه به كمك قطعه‌های مختلف آجرهای بریده و تیشه‌داری شده در اندازه‌‌های گوناگون انجام می‌پذیرد. طرح‌های گره در مایه نقش‌های ساده مثل مثلث، مستطیل، مربع، لوزی، ذورنقه و تركیب آنها با یكدیگر و ایجاد چند ضلعی‌ها، ستاره شكل‌ها و غیره می‌باشد. نمونه‌های خوبی از این شیوه از دورهٔ سامانیان و آل‌بویه به بعد در آثار معماری ایران دیده می‌شود مانند:، تزئینات گره مسجد جامع ورامین از دوران ایلخانی، كارهای جالب مجسد گوهرشاد و مدرسه خرگرد از دورهٔ تیموری و … .
در آجركاری رنگی، با آجرهایی با رنگ‌های مختلف و به شیوه مسطح، طرح‌های گوناگون ایجاد می‌كنند. از این شیوه نمونه‌هایی در شاهچراغ (شیراز)، مسجد وكیل شیراز، سید علاءالدین حسین (شیراز) دیده می‌شود. در این شیوه تنوع نقش بسیار است و امكان نام بردن آنها نیز وجود ندارد.
آجركاری خفته و رفته روشی است كه آجرچینی از مایه صاف و مسطح خارج گردیده و با قرار دادن آجرها در سطح‌های مختلف به صورت برجسته و فرورفته طرح‌هایی ایجاد می‌كنند كه با ایجاد سایه روشن جلوه خاصی به بنا بخشیده می‌شود. از این شیوه با عنوان ‘هشت و گیر’ نیز یاد می‌شود. در خوون‌چینی، گونه خاصی از آجركاری در مایه خفته و رفته و گره‌چینی بكار برده می‌شود كه در شوشتر و دزفول رواج فراوان داشته است.
كار تزئین نمای بنا با آجرهای نقش‌دار برجسته ‘مهری’ از دوران ایلخانی سابقه دارد. در این شیوه آجرهای مربع و مستطیل، لوزی، چلیپا و دیگر گونه‌ها با نقش‌های مختلف برجسته همراه با قطعه‌هایی چون: لچكی قوس‌ها، حاشیه‌ها، رخ بام‌ها و زیرخورشیدی‌ها، روی جرزها، میان دو طبقه بنا و … دارای آجرهای مهری هستند از جلوه‌ای زیبا برخوردارند. این شیوه در دوران قاجار در شهرهای یزد، كاشان، شیراز، تهران رواج فراوان یافت.