اصول ، ضوابط و استانداردهای طراحی موزه و جوانب موزه
گالری ها
گالری ها كه برای نمایش آثار هنری و اشیاء فرهنگی و علمی مورد استفاده قرار می گیرند باید دارای شرایط زیر باشند:
– از نظر حفاظت در مقابل خرابی، دزدی، آتش سوزی، رطوبت، خشكی بیش از حد، نور شدید آفتاب و گرد و غبار مطمئن باشند.
– در شرایط عادی، زاویه ی دید انسان (۵۴ یا ۲۴ درجه به بالای سطح تراز چشم) در مورد تصویری كه در فاصله ی ۱۰ متری قرار داشته و سطح آن كاملا روشن است موقعی حاصل می شود كه ارتفاع تصویر آویخته شده ۴۹۰۰ میلیمتر در بالای سطح دید و ۷۰۰ میلیمتر به پایین سطح ادامه داشته باشد. تنها در مورد تصاویر بزرگ چشم انسان مجبور است از پایین تصویر تا به بالای زاویه ی دید حركت كند. بهترین موقعیت برای نصب تصاویر كوچك (نقطه تاكید: سطح افق در تصویر) عبارت از محلی هم تراز با دید تماشاگر است.
-اشیاء مورد نمایش باید طوری قرار داده شوند كه بدون زحمت در معرض دید مردم قرار بگیرند.
آمفی تئاتر
باید توجه داشت كه آمفی تئاتر جدا از مسیر عادی بازدیدكنندگان باشد، نزدیك به سالن اصلی ورودی و یا مستقیماً بدان راه داشته باشد. كاملا مجهز به وسایل ایمنی باشد. (درهای اضافی، سیستم مستقل برق، از نظر گرما و سر و صدا از بقیه بخش های ساختمان جدا باشد و …)
– طراحی فضای مناسب جهت دستگاه های نمایش فیلم، اسلاید و … از نیازهای این سالن است.
– خروجی ها باید به طرف بیرون باز شده و مطابق با تعداد افراد و طول مسیر حركت آنها طراحی شوند.
– ارتفاع درها نباید از ۲۲۰ سانتیمتر كمتر باشد.
– عرض كریدورها ۱۱۰۰ میلیمتر برای تا ۱۰۰ نفر، ۱۶۰۰ میلیمتر برای تا ۲۵۰ نفر باید باشد.
– پلكان با عرض ۱۱۰۰ میلیمتر برای تا ۱۰۰ نفر، ۱۶۰۰ میلیمتر برای تا ۲۵۰ نفر باید باشد.
– حداقل ارتفاع پله ها ۱۴ سانتیمتر و حداكثر ۱۸ سانتیمتر باید در نظر گرفته شود.
– برای كوتاه كردن زمان انعكاس صوت، حجم محوطه به ازای هر صندلی ۱۴/ ۵/۷ مترمكعب می باشد.
– از طرح دیوارهای قوسی و سهمی و دیوارهایی به شكل مقعر خودداری شود.
– سرانه سالن نمایش بدون احتساب فضای صحنه ۱/۱ متر مربع برای هر نفر می باشد.
– اگر برای هر ۴-۳ راهرو یك در خروجی جانبی به عرض ۱ متر در نظر گرفته شود، به ازا هر راهرو ۲۵ صندلی مجاز است.
– خط دید هر تماشاچی بایستی ۱۲ سانتیمتر بالاتر از چشم تماشاچی ردیف جلو باشد.
– حداكثر فاصله آخرین ردیف از خط جلوی صحنه ۲۴ متر می باشد.
– همچنین می بایست به گونه ای طراحی شود كه بتوان صحنه را از هر جای سالن به وضوح و به خوبی دید یعنی باید تطابقی بین عمق و عرض آن موجود باشد.
– صحنه های بدون بسط و گسترش مساحت كمتر از۱۰۰ ترمربع، سقف صحنه كمتر از ۱ متر بالاتر از قسمت فوقانی جلوی صحنه است.
-نسبت ارتفاع جلوی صحنه به عرض، باید ۶: ۱ باشد.
– فاصله لبه نشیمن هر صندلی تا پشتی صندلی جلویی برای صندلی های ثابت حداقل ۶۰ سانتیمتر و برای صندلی های تاشو حداقل ۴۰ سانتیمتر باید باشد.
– حداقل عرض صندلیها از محور تا محور دسته ی صندلی نباید از ۵۰ سانتیمتر كمتر باشد و حداقل عمق نشیمن صندلیها نباید از ۴۰ سانتیمتر كمتر باشد.
– ارتفاع اتاق پروژكسیون نباید از ۵/۲ متر كمتر باشد.نمونه هایی از پلان آمفی تئاتر
كتابخانه
مهمترین نكته ای كه در طراحی اولیه ی كتابخانه باید مورد توجه قرار گیرد، آرامش و سكوت و محیط مطبوع آن است كه هم به محل استقرار آن در مجموعه و هم به مصالح به كار رفته در آن مربوط می شود.
– تابش مستقیم نور خورشید از كتابخانه نامطلوب است. لذا حتی المقدور سعی شود نور كتابخانه از طریق جبهه ی شمالی تامین شود.
– از آشكارسازهای گرما و دود استفاد شود، از روش آب پاشیدن دوری كنید زیرا آسیب آن برای كتاب بیش از آتش است.
– در بخش كتب مرجع برای هر ۱۰۰۰ جلد كتاب مساحت ۱۰ متر مربع اختصاص داده می شود.
– در فضای دسترسی باز؛ ۱۵ متر مربع بر ۱۰۰۰ جلد كتاب (حداقل ۱۰۰ متر مربع) اختصاص داده می شود.
– میز مطالعه برای خواننده كتاب ۶۰۰×۹۰۰ میلیمتر مربع است و به ازا هر نفر ۲۵/۲ متر مربع فضا برای مطالعه اختصاص داده می شود.
– فضای میان قفسه ها باید حداقل ۴/۱ -۳/۱ متر عرض داشته باشند.
– راهرو میان قفسه ها نباید بیش از ۳ متر طول داشته باشند.
– همه ی كتابخانه ها به یك اتاق كار كوچك (۱۰ متر مربع) و انباری كتاب مجهز به قفسه بندی (۵ متر مربع) نیاز دارند.
واحدهای اداری
جریان كار در یك اداره مانند ماشین است كه تمام اجزاء آن با هم كار می كنند. منبع نیروی یك اداره اطلاعات آن است. بدین سبب طرح ریزی می باید طوری باشد كه اطلاعات بدون وقفه های بی مورد در هر قسمت جریان یابد. جهت دستیابی به این هدف، بخشهای اصلی اداری با توجه به عملكردهای هر یك می باید در محل مناسبی در نظر گرفته شود. به طور مثال افرادی كه در رأس قسمت مدیریت قرار دارند، معمولا در یك جا جمع می نمایند. یا قسمت مدیریت می تواند از محل تردد عمومی اداری به دور باشد و قسمت های امور اداری و مالی، دبیرخانه و … كه دارای تماسی زیاد با مسئولین و كارمندان این قسمت هستند بهتر است در ارتباط مستقیم با آن در نظر گرفته شود.
بخش اداری بهتر است از طریق سالن اصلی ورودی در دسترس عموم باشد، لیكن در نظر گرفتن ورودی مجزا و مستقل به منظور دستیابی كاركنان و افراد ویژه بسیار مناسب است.
واحد پژوهش
مساحت آزمایشگاه ها باید متناسب با اندازه موزه باشد و فضایی كه به این منظور اختصاص می یابد باید وسیع بوده، از نور كافی و جریان هوای مناسب برخوردار باشد. همچنین به تمامی امكانات پیشگیری در برابر دزدی و آتش سوزی مجهز بوده و به آسانی از درون و برون موزه قابل دسترس باشد.
واحدهای آموزشی
در فضاهای آموزشی مسئله ی نور همیشه حائز اهمیت است.
در صورتی كه عمق كلاس از ۵/۶ متر بیشتر باشد حداقل عرض پنجره باید ۲۰/۱ متر و ارتفاع آن ۲ تا ۵/۲ متر باشد. ضمناً تابش نور باید از سمت چپ صورت گیرد.
انبار یا مخزن
– بسیاری از موزه ها برای جلوگیری از مسائل ناشی از فشار و بار سنگین بر ساختمان طبقه زیرین آن را بعنوان انبار مورد استفاده قرار می دهند.
– در سیستم انبار و نگهداری متحرك بافته های تخت، فاصله عمودی بین دو میله افقی موجود در هر واحد، باید به گونه ای در نظر گرفته شود كه با اندازه بافته هایی كه بر روی آنها انداخته خواهد شد، متناسب باشد. فاصله بین ریلها در سقف برای بافته های سبك، ۱۵ سانتیمتر و برای بافته های سنگین با حجم زیاد، ۲۰ سانتیمتر مناسب است. فاصله بین انتهای شی آویزان با كف اتاق برای گردش هوا باید ۶۰ سانتیمتر در نظر گرفته شود. همچنین فضای پیش بینی شده در وسط اتاق باید به اندازه ای باشد كه بتوان هر واحد را به راحتی در معرض نمایش گذاشت.
پاركینگ موزه
– لازم است پاركینگ كارمندان از پاركینگ عمومی مجزا گردد و حتی الامكان فضایی سرپوشیده و یا حداقل سایه افكن (خصوصا برای پاركینگ كارمندان كه ماشین مدت زیادی پارك می گردد) در نظر گرفته تا از تابش آفتاب و نیز ریزش نزولات آسمانی محفوظ باشد.
– ورودی سواره حداقل ۱۵۰ متر از تقاطع خیابان فاصله داشته باشد، یا از لاین كند شونده برای دستیابی به ورودی استفاده شود.
تاسیسات موزه
محل ساختمان تاسیسات باید به گونه ای طراحی شود كه امكان دسترسی سواره و پیاده به آن مسیر باشد و دور از گالری ها و موزه باشد تا آلودگی های صوتی و هوایی آن مزاحمت ایجاد نكند.
نكاتی در باب معماری موزه
۱) هر فعالیتی كه مخاطب در موزه انجام می دهد نیاز به فضایی برای فعالیت متضاد آن دارد تا احساس خستگی در مخاطب از بین برود.
۲) سلسله مراتب به جا و مناسب فضای استراحت كوتاه مدت، بازده موزه را بالا برده و شوق بازدیدكننده را برای ماندن و دیدن افزایش می دهد.
۳) چون در موزه دیدن از نزدیك اتفاق می افتد، برای رفع خستگی نیاز به دیدن دور دست احساس می شود و به تبع آن توجه به چشم اندازهی اطراف، آزاد و بازگذاشتن مسیر دید چشم اندازهای اطراف و ارتباط بصری این چشم اندازها با تالارهای نمایش اشیاء از اهمیت خاصی برخوردار می شود.
۴) محل فعالیت انسان نیاز به فضای باز و ارتباط مستقیم با نور طبیعی، و محل نمایش اشیاء نیاز به نور مصنوعی و قابل كنترل دارد. معماری فضای نمایش باید پاسخی به همراهی این فعالیت ها و نیازهای متضاد باشد.
۵) معماری موزه باید به گونه ای باشد كه هم رسالت اجتماعی آن – ارتباط مستقیم با مخاطب- لحاظ شود و هم مسائل امنیتی و حفاظتی رعایت گردد.
۶) هنر طراح در طراحی موزه، همنشینی مناسب فعالیت های متضاد خواهد بود.
۷) باید توجه كرد كه موزه و ساختمان آن وسیله نمایش اشیاء است و نه اشیاء وسیله نمایش ساختمان موزه.
۸) ویژگی های معماری موزه باید منطبق بر روابط هماهنگ فضا، نور و آثار باشد.
۹) معماری موزه باید قابل تطبیق با مساله غرفه بندی و دسته بندی اشیاء بوده و بر آن تاكید كند.
۱۰) در عرصه نمایش، هیچ فضایی را نمی توان مطلقا ارتباطی دانست. كوچكترین سطح موزه نیز باید در خدمت ارائه اطلاعات و نمایش آثار برای مخاطب باشد.
۱۱) در معماری موزه، مدار گردش بازدیدكننده و مسیر حركت كاركنان و مسیرجابجایی آثار باید از همدیگر جدا شوند.
۱۲) ورودی باید به صورت یك عنصر معماری مستقل اما در رابطه تنگاتنگ با موزه طراحی شود.
۱۳) ورودی پلی است كه مردم را با محتویات موزه پیوند می دهد.
۱۴) تعبیه ورودی مستقل برای برخی فضاهای خدماتی (نظیر رستوران ها) موزه را در معرض بازدید اتفاقی (كسانی كه برای دیدن موزه نیامده اند) قرار داده و به جذب مخاطب و فعال نگه داشتن مجموعه كمك می كند.
۱۵) شیرازه اولیه هر موزه ای رابطه شی و مخاطب است.
۱۶) هر بیننده ای به بهانه برقرار نمودن ارتباط فردی با شی به موزه می آید.
۱۷) طراح، در ساماندهی فضایی موزه باید كوشش كند تا انتظامی را فراهم آورد كه بازدیدكننده به راحتی بتواند در فضاهای مختلف موزه سیر كند و سلسله مراتب آن را به خوبی ادراك نماید.
۱۸) طراح باید كوشش نماید تا در فضای نمایش انقطاع بازدید به وجود نیاید و حركت عمودی مخاطب با حركت افقی توام گردد. در اینجا توجه به انتخاب مناسب عناصر كالبدی اهمیت می باید.
۱۹) رسالت طراح در طرح موزه این است كه فضا (برای بیان مطالب) به گونه ای تعریف و خلق شود كه مخاطب عمق مسائل را دریابد و نتایج و رفتار موردنظر حاصل شود.
برنامه عملكردی و فیزیكی
عرصه بندی كل مجموعه
برای عرصه بندی موزه و تقسیم بندی عناصر نمایش باید بین مجموعه اشیاء به نمایش درآمده، مدار بازدید یا محورهای هدایت و بخش های اطلاع رسانی هماهنگی به وجود آورد. در هر موزه ای به اعتبار و ارتباط با بازدیدكننده، سه عرصه ی مختلف وجود دارد:
عرصه عمومی: با دسترسی بی واسطه ی عموم مردم. شامل گالری ها، كتابخانه، آمفی تأتر و …
عرصه خصوصی: كه میزان فضای ناچیزی نیاز دارد و شامل فضاهای اداری، انبارها، خدمات داخلی بنا و … می باشد.
عرصه عمومی- خصوصی: شامل فضاهای تحقیقاتی، آموزشی، رستوران ها، سرویس های بهداشتی و دیگر خدمات رفاهی می باشد.
می توان به اعتبار عملكرد نیز به عرصه بندی موزه پرداخت یعنی عملكردهای همسو و تقریبا مشابه را در عرصه ای واحد قرار داد. در این صورت موزه با عرصه های زیر تعریف خواهد شد:
۱- معرفی
۲- اداری
۳- پژوهشی
۴- آموزشی
۵- خدمات رفاهی و عمومی
۶- خدمات پشتیبانی
در ذیل هر یك از عرصه های بالا به طور اجمال معرفی و مطالعات مربوط به آن ارائه می گردد.
عرصه معرفی
این عرصه شامل قسمت هایی از موزه می شود كه به معرفی و نمایش آثار اختصاص دارد. در واقع مهمترین و اساسی ترین عرصه است كه نقش آن مستقیما با استفاده كنندگان و بازدیدكنندگان از موزه می باشد. گالری ها، آمفی تأتر و كتابخانه از فضاهایی می باشند كه این عرصه را تشكیل می دهند.
۱-گالری ها
گالری ها قسمت مهم و نمایان عرصه معرفی می باشند. از آنجا كه آثار به نمایش گذاشته شده شامل آثار دائمی و موقت می باشند، گالری ها نیز دو قسمند: گالری های دائمی؛ كه در آن آثار دائمی (كه عموماً تغییر نمی كنند) به نمایش گذاشته می شوند، گالری های موقت كه به طبع در آن آثار به صورت موقت و در زمان برپایی نمایشگاه موقت و موسمی به نمایش گذاشته می شوند. در موزه فرش نیز گالری های دائمی محلی برای نمایش حدود ۲۰۰ تخته فرش هنری- قدیمی- موزه ای و نقوش فرش و حتی ابزار بافت و نگهداری فرش در نظر گرفته شده و گالری های موقت برای برگزاری نمایشگاه های فصلی و موضوعی كه در مناسبت های گوناگون و با موضوعات مختلفی برای نمایش آثار و بالخصوص نمایش فرش های هنری شخصی در نظر گرفته شده است كه حتی ممكن است آثار گالری های موقت برای فروش نیز عرضه شوند. لازم به ذكر است كه فرشهای به نمایش گذاشته شده دارای ابعاد مختلف و اندازه های گوناگون از تابلو فرش گرفته تا فرش هایی با ابعاد و مساحت بزرگ می باشند، كه این مسئله باید در طراحی لحاظ شود.
همچنین بهتر آن است كه برای آشنایی بیشتر بازدیدكنندگا از مسائل تخصصی فرش مانند مرمت، كارگاه مرمت در مسیر گالری ها و به گونه ای جزو محل نمایش باشد. برای مرمت و بازسازی فرش هایی كه نیاز به تعمیر دارند فضایی (كارگاه مرمت) برای انجام این كار در نظر گرفته شده است كه استادكاران مرمت در آنجا به تعمیر و مرمت فرشها مشغول می باشند. در كارگاه مرمت، آزمایشگاه كوچكی جهت تحقیقات شیمیایی و فیزیكی مجهز به حداقل وسائل معمولی، مورد نیاز خواهد بود.
۲-آمفی تاتر (سالن چند منظوره)
یكی از فضاهای مهم و با ارزش در هر موزه ای سالن چند منظوره است كه تاثیر بسزایی در رشد و بالندگی وجوه اجتماعی این بنا دارد. بازده اجتماعی موزه رابطه نزدیكی با جذابیت آن دارد بدین معنا كه از نظر روانی بازدیدكنندگان را دعوت به گردش و لذت بردن از فضای خود بنماید همچنین بر دامنه اطلاعات با بهره گیری مطلوب از تمهیدات بصری بیفزاید این هدف با بنای سالن چند منظوره تامین می گردد كه علاوه بر ارتباط نزدیك با فضای نمایشی خود نیز به گونه ای مستقل در ارتباط با خارج بنا طرح شود. نوع اجتماعاتی كه در این سالن برگزار می شود عبارتند از: سمینار و كنگره و جلسات، تأتر و كنسرت و نمایشهای سینمایی. فضاهای این سالن عبارتند از: فضای اصلی تئاتر یا سالن اصلی، صحنه و قسمت نمایش، پشت صحنه، لابی و سرسرا.
۳-كتابخانه
امروزه هیچ موسسه آموزشی و پژوهشی بی نیاز از كتابخانه نیست. موزه ها نیز بنا به وظایف خاصی كه بر عهده دارند (تهیه اشیاء تازه، نمایش و تحقیق در مورد اشیاء موزه ای) نیازمند كتابخانه ای مجهزند كه به نحوی متناسب با نوع، اهداف و جامعه مراجعه كننده ی آن تشكیل شده، با زمان پیش رفته و نیازهای تحقیقاتی كارشناسان و متخصصان موزه و پژوهشگران را برآورده سازد. كتابخانه ها امروزه غیر از كتاب دارای مواد دیگری نیز می باشند. این مواد عبارتند از فیلم، اسلاید، سی دی، عكس، روزنامه، مجله، كتاب، نسخ خطی و … بدین ترتیب كتابخانه، در نظام اطلاع رسانی، وظایف متنوعی را بر عهده دارد. هدف عمده این كتابخانه رساندن اطلاعات با اتكا بیشتر به نشریات ادواری به استفاده كنندگان متخصص است. در هر موزه، هدف از ایجاد كتابخانه باید دقیقاً متناسب با فضا و اثاثیه در معرض نمایش و قابل استفاده باشد. كتابخانه ی موزه ی فرش فضایی است كه پژوهشگران و حتی دانشجویان رشته فرش در آنجا می توانند از كتب و نشریات تخصصی فرش استفاده نمایند و در فضای آرام آن به مطالعه بپردازند. بنابراین پیش بینی فضایی مناسب جهت كتابخانه در موزه فرش ضروری است. این كتابخانه گنجایش حدود ۸۰۰۰ جلد كتاب و بیش از ۱۰۰۰ جلد مجله علمی، گزارش، بولتن و رساله را داشته و از مخزن كتب و مجلات با دسترسی باز و بسته، قسمت مطالعه، اتاق كار و انبار تشكیل شده است.
عرصه اداری
این عرصه شامل حوزه ریاست و قسمتهای اداری مختلف از قبیل معاونتهای گوناگون می باشد، كه به انجام كارهای اداری و مالی و برنامه ریزی و سیاست گذاری كلی مجموعه می پردازد.
عرصه اداری شامل دو حوزه مختلف می باشد:
۱- حوزه ریاست
از وظایف این حوزه می توان نظارت بر اجرای طرح های گوناگون بخشهای مختلف، هماهنگی بین معاونتها و مدیریتها، تصویب نهایی طرحها و پروژه ها، تهیه و تدوین خط مشی كلی در قالب اهداف مجموعه، نظارت بر عملكرد عرصه های دیگر را نام برد. كه این حوزه خود شامل ۳ قسمت ریاست، برنامه و بودجه و تشكیلات، و حراست می باشد.
۲- حوزه معاونت اداری و مالی
از وظایف این حوزه؛ تهیه و تدوین خط مشی واحدهای تابعه در قالب اهداف مجموعه و ابلاغ مصوبات و مقررات جاری به واحدهای مربوطه، نظارت بر حسن اجرای امور اداری و مالی و خدماتی مجموعه با رعایت مقررات مربوطه، نظارت بر تهیه و تدارك احتیاجات مجموعه و امور تاسیساتی و تعمیراتی و بهداشت محیط و نظارت بر حسن اجرای قراردادها می باشد. این حوزه دارای ۴ قسمت عمده؛ مدیریت مالی، مدیریت كارگزینی، مدیریت فنی و تعمیرات و نگهداری و مدیریت عمومی می باشد.
عرصه پژوهشی
این عرصه شامل فضاهایی می باشد كه پژوهشگران علاقمند به موضوع فرش می توانند به طور نظری یا عملی تحقیقاتی را انجام دهند و از امكانات فراهم آمده در این بخش استفاده نمایند. نقش تحقیق و پژوهش در پیشرفتهای علمی و تكنولوژی به هیچ وجه قابل اغماض و چشم پوشی نمی باشد. صنعت فرش ایران نیز از نظر تحقیقات و پژوهش های علمی و هنری بسیار فقیر می باشد. در نتیجه لزوم وجود بخش پژوهشی فرش در كنار موزه به خوبی محسوس است. عرصه پژوهشی شامل دو حوزه عمده پژوهشی می شود:
۱- حوزه پژوهشی علمی
در این حوزه پژوهشگران در كارگاه و آزمایشگاه به بررسی مسائل مربوط به ریسندگی و رنگرزی الیاف و فنون فرش بافی (بافت) می پردازند.
۲- حوزه پژوهشی نظری
در این حوزه پژوهشگران به بررسی و پژوهش نظری درباره تاریخ فرش و نقوش فرش، فرش از نظر اقتصادی، به طور اعم و ریسندگی و بافندگی فرش به طور اخص و همچنین شیمی و رنگرزی می پردازند.
برای نیل به اهداف پژوهشی در موزه، عرصه پژوهشی دارای فضاهایی از قبیل: دفتر مطالعاتی، آزمایشگاه ها و كارگاه های تخصصی می باشد.
عرصه آموزشی
آموزش علمی فرش از اركان مهم این موزه است كه از طریق آن می توان این هنر را بازشناسی كرده و ترویج داده و در اختیار همگان قرار داد. این مهم از طریق بخش های آموزشی موزه انجام می شود كه وظیفه این بخش عمدتاً دایر كردن كلاسها و كارگاه های آموزشی در زمینه ی تاریخ، نقوش، بافت، رنگرزی و مرمت فرش می باشد. این بخش با توجه به اهداف و وظایف آن از فضاهایی مانند كلاس و كارگاه و آزمایشگاه تشكیل شده است.
عرصه خدمات رفاهی و عمومی
نیاز بشر به خدمات در هر فضایی احساس می شود.گویی بشر نیازهای اصلی و حیاتی خود را در كنار بسط سایر نیازهایش با خود به همه جا حمل می كند. این نیازها سرشت كاملا محسوس و مادی دارند و با همین ویژگی از نیازهای متعالی تر و غیرعینی و نامحسوس تر بشر متمایز می شود. نیاز به آسایش تن و برآوردن حوائج بدن در هر فضایی كه برای بشر ساخته می شود باید در نظر گرفته شود. برای آنكه موزه ای برای بازدیدكننده از جذابیت خاص برخوردار باشد پاسخگوی نیازهای جسمی او بوده و وی را در محیطی آشنا و راحت قرار دهد، بایستی بصورت آمیزه ای از فضاهای عمومی و خصوصی طراحی گردد، تا بازدیدكننده، ضمن فراموش كردن سردرگمی، در حالت تعادل قرار گرفته و با مردم و اشیاء در تماس بیشتری باشد. این كاركردها را فضای استراحت كوتاه مدت و مكانهای تفریح و تفرج تامین می نماید. از خدمات رفاهی و عمومی موزه فرش می توان از رستوران یا چایخانه، فروشگاه صنایع دستی و … نام برد.
۱- رستوران یا چایخانه
برای یك موزه كوچك تنها كافی است كه در یك نقطه مركزی، یك بوفه سرپایی و یا یك چایخانه سنتی و یك محل پذیرایی یا ساندویچی و آشامیدنی تعبیه گردد. این فضا جهت استراحت كاركنان، پژوهشگران و بازدیدكنندگان از موزه پیشنهاد می گردد. در صورت امكان بوفه باید مشرف به باغ سرسبز و یا راهروی بیرونی باشد تا چشم انداز خوشایندی را دارا باشد. و بخاطر عدم مزاحمت ناشی از سر و صدا می بایست جدا از بقیه فضاهای موزه مطرح گردد تا مزاحم دیگر بخشهای موزه نباشد.
۲- فروشگاه صنایع دستی
از آنجا كه موزه می كوشد تا به نوعی روح هنر میراثی ما را حفظ و احیا كند، وجود فروشگاه یا دكه ای كوچك جهت فروش آثار دستی هنرمندان امروزی در كنار موزه می تواند باعث هرچه بیشتر بازدیدكنندگان گردد و هم به نوعی حقایق و روح جاری ای كه در موزه به نمایش گذاشته شده را در آثار زمان معاصر متحقق سازد.
عرصه خدمات پشتیبانی
ساختمان نیازمند فضاهایی جانبی است كه هرچند مورد استفاده مستقیم قرار نمی گیرند اما در بالا بردن كیفیت زیستی فضاهای اصلی نقش مهمی بازی می كنند، این عرصه شامل این فضاها می باشد كه می توان از نگهبانی، انبار، تاسیسات، خدمه، پاركینگ و فضای سبز نام برد.
۱- انبار
تا سالها قبل انبار كردن در موزه ها به این صورت بوده است كه تنها اشیایی را كه می توانند در گالریها به نمایش بگذارند قرار می دادند و سایر اشیاء را كه امكان نمایش نداشت در انبار نگهداری می كردند، در جایی كه هیچكس نمی توانست وارد شود، حالا به این نتیجه رسیده اند كه انبار راكد نداشته باشند و تمام مواد اهمیت بخصوصی برای استفاده دارند. به طور كلی، تنها سه دسته از اشیاء و مواد احتیاج به انبار شدن دارند- موارد مورد مطالعه- موارد امانتی برای امانت كردن (به مدارس و دانشگاه ها)- اشیاء عبوری موزه ها كه احتیاج به انبار موقت دارند برای وقتی كه اشیاء یك نمایشگاه جدید را جمع آوری و نگهداری می كنند و یا اینكه نمایشگاه قبلی را جمع می كنند.
بعضی از موزه های مدرن، اتاقهای انبار تابلوهای خود را با چهار چوبهای فلزی عمودی مجهز كرده اند كه با صفحه ای مشبك سیمی یا تخته های منفذدار پوشیده شده اند و می توان تعداد زیادی تابلوهای نقاشی را با قلاب روی آنها نصب كرد. این چهارچوبها دارای چرخهایی هستند كه روی ریل هایی تعبیه شده در كف و سقف اتاق حركت می كنند، به گونه ای كه هر چهارچوب را می توان به راحتی بیرون كشید و تابلوهای روی آن را مورد بررسی قرار داد (انبار تابلوهای نقاشی موزه هیروشهورن واشنگتن). منسوجات را می توان دور استوانه هایی پیچید و روی چارچوبهای عمودی كه روی چرخ حركت می كنند قرار دارد. دو انتهای استوانه باید از طرفین پارچه بیرون بزند تا لبه های پارچه از پوسیدگی و كهنگی حفاظت شود. یا از سیستم نگهداری متحرك بافته های تخت استفاده كرد كه با ایجاد ریل در سقف، فرش ها را به گونه ای كه دسترسی به میله های افقی حامل بافته ها را آسان سازد، آویزان كرد.
۲- نگهبانی
موزه ها و گالری های هنری حاوی اشیاء با ارزش هستند. حتی بعضی از آنها دارای اشیاء بی قیمت هستند و باید از بالاترین سطح امنیت ممكن برخوردار باشند. به طور سنتی این كار به نگهبانان و سرپرستان محول شده است. در این حالت مهم است كه گالری ها طوری طراحی شوند كه شخص نگهبان از مكان خود بیشترین دید را داشته باشد. در روشهای مدرن، شخص هنوز مهمی است ولی توسط وسایل مكانیكی و الكتریكی مجهز می شود.
۳- پاركینگ
یكی از اساسی ترین مسائل پشتیبانی در موزه ها پاركینگ است كه باید به آن توجه كامل نمود. پاركینگ در موزه از سه قسمت تشكیل می شود: پاركینگ كارمندان، پاركینگ برای اتوبوسهای سیاحان و مدارس، پاركینگ برای اتومبیل های شخصی.
۴- تاسیسات
از فضاهای جانبی كه در كیفیت بخشی به فضاهای مورد استفاده نقش مهمی بازی می كند فضای تاسیساتی است. موتورخانه مركز تاسیسات گرمایی و تهویه مطبوع موزه می باشد. دستگاه های موتورخانه احتیاجات گرمایی و سرمایی و آب گرم و آب گرم لازم برای تاسیسات بهداشتی را تامین می كند.
۵- فضای سبز
زیبایی یك موزه چنانچه با باغ و چمن احاطه شده باشد، دو چندان خواهد شد و اگر آب و هوای مساعدی را در اختیار داشته باشیم، می توانیم از این امتیاز جهت ارائه پاره ای از نمای نمایشگاه ها استفاده نماییم. شاخه درختان در اطراف موزه به عنوان صافی موثر طبیعی گرد و غبار و مواد شیمیایی كه سبب آلودگی می شوند، بكار می رود و همچنین در تنظیم رطوبت هوا موثر است.
همچنین زمین اطراف موزه می تواند به عنوان یك بخش زمینه بكار گرفته شود و در فاصله مناسبی از موزه، بخشهای تجهیزات و خدماتی را كه بدلایل بسیار وجودشان در ساختمان اصلی موزه نامطلوب و خطرناك است بنا نمود. چنانچه موزه در خیابانی پر رفت و آمد واقع شود همواره مصلحت آن است كه موزه با ردیفی از درختان انبوه، از وسائط نقلیه جدا شده و در دنج ترین گوشه بستر تعبیه گردد.
اصولا در طرح فضاهایی باز، باید به امكان استفاده از آنها در همه اوقات روز و فصول سال توجه كرد. در طرح مراكز تفریحی- گردشگری فضاهای باز همواره در مركز میان حوزه های مختلف می نشینند، فضاهای سبز و حیاط های متعدد، عناصر اصلی هستند كه انتظام مجموعه را تشكیل می دهند و در واقع داستان طرح به كمك آنها نقل می شود. اهمیت فضای باز تا بدانجاست كه هر فضایی به قدر پیوند خود با فضای باز اعتبار می یابد و شرافت هر بخشی به میزانی است كه فضای باز از آن دستگیری می كند. فضاهای باز مجموعه بایستی به صورت صحن هایی زیبا و پركار مركز توجه و اهتمام دیگر عناصر طرح قرار گیرند. در مركز و نقاط مهم و پرحادثه آنها آب نماها قرار می گیرند تا حركت آب، صدا و طراوات آن همه جا را آغشته كند. پوشش گیاهی در طراحی فضای باز به عنوان ابزار طراحی باید توجه قرار گیرد. تنوع شكل، حجم و تركیب گیاهان می تواند آنها را به عنوان عناصری معماری مطرح كند. درختان برگ، درختچه ها و بوته ها می توانند تركیب های متنوعی در طرح فضای باز بوجود آورند. ایجاد فضاهای محدود و محصور و شكستن زوایای دید، از كیفیت هایی هستند كه بوسیله پوشش گیاهی می تواند ایجاد شود. درختان چتری می توانند مانند سقف یا سایه بان باشند. فضای مسقف سبز را می توان با داربست ها و گیاهان رونده ایجاد كرد. با كاشتن گیاهان حصاری پایه بلند در طرفین معابر می توان حدود گذرگاه و مسیرها را تعریف و تعیین كرد و در مقابل، گیاهان حصاری پاكوتاه می توانند علاوه بر تاثیر فوق امكان دید به اطراف را نیز بوجود آورند. در همین راستا استفاده از گیاهان بومی منطقه ای، بسیار حائز اهمیت است چرا كه هم براحتی در دسترس هستند و هم در مصرف آب و زحمت زیاد در نگاهداری آنان صرفه جویی می شود. علاوه بر آن رشد سریع تر و بهتر گیاهان بومی، تضمین شده تر است. بدیهی است كه در طراحی فضای باز می باید از آن نوع درختان، درختچه ها و كلا گیاهانی استفاده كرد كه با شرایط اقلیم منطقه مطابقت داشته باشند. در طراحی فضای باز، به هنگام انتخاب گیاهان مناسب می توان از درختان همیشه سبز و همچنین درختانی كه در فصول مختلف چهره های گوناگون می یابند (درختان خزان دار) استفاده كرد. درختان همیشه سبز، منظره سرسبز باغها و فضاهای باز را در همه اوقات سال حفظ می كنند. اما درختان خزان دار در روزها و ماههای مختلف چهره های متنوع پیدا می كنند و همین امر به زیبایی فضاهای سبز می افزاید. در عین اینكه تفاوت این دو نوع از درختان، مقابله ای ظریف بوجود می آورد و كیفیت هر یك را پر رنگ تر می كند.
به دلیل استفاده كودكان از این حوزه طرح ضروری است كه از كاشتن درختان و درختچه های سمی و یا خاردار پرهیز شود. درختان و گیاهان می توانند به صورت نشانه هایی كه هویت یك حیاط را مشخص می كنند، در طرح مجموعه استفاده شوند. فضاهای باز محصوری كه در گوشه های مختلف طرح به تبعیت از طرح مجموعه بوجود می آیند، می توانند بواسطه یك یا چند درخت یا درختچه اهمیت یابند. پوششهای گیاهی انبوه یا حصارهایی كه از ردیف درختان بوجود می آیند، با شكستن زوایای دید، پهنه وسیع فضای باز را خرد كرده فضاهای كوچك و دنجی ایجاد می كنند. در مقابل درختان كوتاه به همراه سطوح چمن كاری شده می توانند صحنه وسیعی از فضای باز را در مقابل دید مخاطب قرار دهد. تجمع درختان در قسمتی از فضای باز می تواند آن نقطه را از نقاط همجوار خود متمایز كند و معبر و مسیرها هم در طرح فضاهای باز می توانند به صورت متنوع و متعدد و جدای از یكدیگر طراحی گردند. مسیرهای دوچرخه سواری، مسیر سواره ی عمومی، مسیر سواره ی تاسیساتی، خدماتی و … را می توان به عنوان نمونه هایی از انواع مسیرها برشمرد. نكته ی مهم این است كه این مسیرها باید با توجه به فكر كلی مجموعه طراحی شوند.
مسیرهای پیاده كه مسیرهای اصلی و مهم فضای باز مجموعه را تشكیل می دهند با اتفاقات متنوعی كه در كنارشان رخ می دهد می توانند جذاب و پركشش گردند. در طرح این مسیرها توجه به این مسئله ضروری است كه هنگام رفت و آمد مردم در فصول مختلف امكان استراحت كردن و پناه گرفتن آنها در مسیر وجود داشته باشد مسیرهای تابستانی و سرویس مجموعه نیز اهمیت بسیار دارند، با توجه به اینكه این مسیرها در نقاط دور از دید و خلوت واقع خواهند شد و ماشین های سرویس تنها در برخی مواقع از آنها استفاده خواهند كرد می توان بمنظور كاهش سطوح مسیرهای سواره با كمی تغییر در بعضی مسیرهای پیاده از آنها به منظور برخی دسترسی ها هم استفاده كرد. بهر حال ابعاد و مشخصات مسیرها با توجه به اصلی و فرعی بودن آنها و نوع استفاده ای كه از آنها می شود، تعیین می گردد.
