سایت موزه گورستان عصر آهن مسجد كبود تبریز
۱. محوطه مسجد كبود: محدوده محوطه در شمال، شمال غرب و شمال شرق بنای مسجد كبود زیر چندین متر رسوبات واقع شده طول شرقی و غربی این محوطه تقریبا ۲۷۶ مترو عرض شمالی جنوبی آن بطور متوسط ۱۰۲ متر و دارای مساحتی حدود ۳ هكتار می باشد.
۲. پیشینه مطالعاتی باستان شناسی: طی خاكبرداریهای سال ۱۳۷۶ بوسیله شركتهای ساختمانی آثاری از این محوطه بدست آمد و در شهریور ماه ۱۳۷۷ توسط آقای نصرت ا… معتمدی محوطه شناسی و آثار هزاره اول پ.م گزارش شده است و در سال ۱۳۷۹ عملیات حفاری عملا توسط آقای دكتر نوبری آغاز و طی ۴ فصل كاوش تا ۱۳۸۲ ادامه یافت و گورستان مربوط به عصرآهن شناسایی شد.
۳. آثار شناسایی شده شامل: نخاله های ساختمانی دوره معاصر، آثاری از دوره قاجاریه، صفویه، تیموری و ایلخانی در لایه های بالا بدست آمد.
۴. آثار و اشیاء بدست آمده از قبور شامل: ظروف سفالی و اشیاء زینتی می باشد كه همراه اسكلتها در داخل گورها بدست آمده است.
۵. قدمت گورستان شناسایی شده مربرط به عصر آهن ۲ می باشد.)
این عبارت، متن تابلویی ست كه در محوطه فضای آزاد سایت موزه مقابل درب ورودی به عنوان شناسنامه مكان نصب شده است.
در واقع سایت موزه به موزه ای گفته می شود كه به شكل طبیعی در محوطه كاوش های باستان شناسی برقرار شده و در آن آثار كشف شده بدون تغییر و دستچین شدن به نمایش در می آیند. از آنجا كه تعداد چنین مجموعه هایی در سراسر جهان بسیار كمیاب است به همین دلیل كشف و راه اندازی سایت موزه مسجد كبود در تبریز كه نخستین نوع از این موزه ها در ایران می باشد، از اهمیت بالایی در سطح جهان برخوردار بوده و بدلیل قدمت و حجم آثار كشف شده نمی توان برای این مجموعه ارزش مادی تعیین كرد اما همه این محوطه كه باقی مانده از تمدن ماقبل تاریخ است دارای ارزشی جهانی است.
سایت موزه مسجد كبود با قدمتی ۳ هزار و ۵۰۰ ساله شامل گورستانیست مربوط به عصرآهن ۲ ، حدود سالهای ۸۰۰ تا ۱۲۰۰ پیش از میلاد كه در ضلع شرقی این مسجد واقع شده است. از ابتدای كشف این گورستان طرح سایت موزه وجود داشته و با تاخیر در اردیبهشت ماه سال ۸۶ سایت موزه عصر آهن تبریز جزء مجموعه مسجد كبود افتتاح شد.
در لایه ۲۳ و ۲۴ خاك بستر رودخانه ای را داریم كه تمام قبرستان زیر رسوبات این رودخانه دفن شده بود. گروه كاوش تا لایه ۲۵ پیشروی كرده و پس از لایه برداریهای سطحی از عمق ۵/۳متر به بعد بالاترین سطح قبرستان و اجساد مدفون در آن را كشف كرده اند. سطح فعلی گورستان در عمق تقریبی ۱۰ متر پائینتر از سطح خیابان امام قرار دارد و آخرین لایه قبرهای موجد در آن میباشد. قبر دو نفره ای كه سال ۷۸ از این مجموعه در عمق ۸ متری پائین تر از سطح مسجد در محوطه مسجد كبود پیدا شده، چون استثناٌ شامل دو جسد بوده به موزه آذربایجان منتقل شده است. در تمامی قسمتهای حفاری شده بلافاصله پس از برداشت لایه سطحی، سفالهای مربوط به دوره های قاجار، صفوی، تیموری، ایلخانی و سلجوقی به صورت بسیار در هم ریخته به دست آمده است، علت این به هم ریختگی را، كه سبب مشخص نشدن قطعی لایه های دوره اسلامی شده، می توان حفر چاههای فاضلاب و وقوع زلزله های متعدد دانست. شهر تبریز در طول تاریخ، چندین بار با زلزله های سهمگین تخریب شده، ولی مردم این شهر دوباره آن را بنا كرده اند ، به همین دلیل می توان آثار مختلفی از دوران باستان و هخامنشیان تا دوره های بعد را در لایه های این خاك یافت. اما به دلیل پراكندگی آثار، نمی توان دوره های دقیق تاریخی آنها را مشخص كرد.
بنا به گفته هایی این مكان حالت تپه مانند داشته و این امر باعث شده سطح گورها با هم متفاوت بوده و اجساد در یك سطح و عمق ثابت دفن نشوند. گروه كاوش برای رسیدن به پایین ترین لایه، قبور لایه های بالاتر را جمع كرده تا پس از مرمت و تهیه شناسنامه معرفی، در محفظه هایی به شكل تابوت شیشه ای به نمایش درآیند.
تدفین اجساد این قبرستان با استثنای اجسادی كه تدفین ثانویه داشتند به شكل جنینی بوده است. جهت تدفین شرقی-غربی و صورت اجساد همواره به سمت شمال است. به دلیل اعتقاد دینی این قوم (مهر پرستی) اجسادی كه قبل از ظهر دفن می شدند به سمت شرق و اجسادی كه بعد از ظهر دفن می شدند به سمت غرب بوده اند. اما بدون توجه به جهت دفن همواره صورت جسد به سمت شمال قرار می گرفته است. همچنین به دلیل اعتقاد به جهان پس از مرگ و زنده شدن مردگان، كنار اجساد وسایل و ابزاری را دفن می كردند. از جمله سفالهایی كه داخل آنها مواد غذایی و آشامیدنی پر می كردند. داخل قبور زنان اشیاء زینتی از جمله گردنبند، انگشتر و دستبند مفرغی و داخل قبور مردان نیز ابزار جنگی چون سرنیزه مفرغی، خنجر و درفش می نهادند. از سویی نیز تعداد و نوع اشیاء موجود در داخل قبور، شیوه ساخت و سادگی آنها خود نشان از تفاوت طبقاتی میان مردم مدفون در این قبرستان می باشد. برای شناخت فرهنگ مردمی كه در این گورستان مدفونند مطالعاتی انجام نگرفته ولی از نظر شكل و شیوه ساخت سفالها شبیه به تپه حسنلو و از نظر ساخت زیور آلات و اشیاء تزئینی شباهتهایی با آثار یانیق تپه حوالی آذربایجان دارند كه از این شباهتها تبادلات فرهنگی این قوم آشكار است.
اكثر اجساد دفن شده در این گورستان در سنین جوانی بوده اند، حتی جسد نوزاد و جنین هم در میانشان یافت میشود.
مسئله قابل توجه در این قبرستان تدفین ثانویه تعدادی از این اجساد است كه نشان دهنده اهمیت و قداست این قبرستان در قرون گذشته میباشد. مردم كوچ نشین قبیله اجساد خانواده خود را كه در محل دیگری فوت كرده بودند به اینجا منتقل و در این محل كه از اهمیت و قداست خاصی برخوردار بوده دفن می كرده اند. چون مسیری شاید طولانی برای تدفین طی می شده، دقت در سالم نگهداشتن جسد به حالت تدفین انجام نگرفته و بعضی از اجساد به حالت متلاشی و یا حتی ناقص دفن می شده اند.
خواب ابدی اجداد ۳هزارساله زیر مدرن ترین برج تجاری شهر
در سال ۷۶ با وجود هشدارها و مخالفت های سازمان میراث فرهنگی، عده ای با مجوز برخی سازمانهای شهری بدون توجه به حریم تاریخی یك اثر ثبت شده، در حریم تاریخی مسجد كبود اقدام به ساخت مجتمع تجاری می كنند. در جریان عملیات خاكبرداری این مجتمع به طور اتفاقی آثاری از یك گورستان پیش از تاریخ كشف می شود. با تلاشهای سازمان، قسمتی از پروژه این مجتمع متوقف و یك گروه باستان شناسی به سرپرستی دكتر نصرت ا… معتمدی اقدام به نجات بخشی از مجموعه یاد شده كردند و ۱۲۰ قبر همراه ابزار و وسایل زندگی متعلق به عصرآهن كشف شده و ۳۷ مورد از گورهای كشف شده ساماندهی شدند، در جریان این كاوشها، مشخص شد كه بقیه آثار این تمدن ۳هزار و ۵۰۰ساله زیر خروارها آهن و آجرمدفون شده است.(روزنامه قدس ۸۶.۳.۱۹)
در سال ۸۲ كاوشهای اولیه دكتر معتمدی در این فضا اتمام یافته و دكتر فریبا مجیدی مرمتگر اصفهانی، دوره اول حفاظت و مرمت اولیه آثار را انجام داده اند. در این مرحله حفاظت و ساماندهی اجساد و تبدیل گورستان به سایت موزه انجام شد. چون بدلیل تاثیرات جوی، رطوبت هوا و… خطر پوسیدگی اسكلتها وجود داشت برای پیشگیری از جذب املاح خاك و نابودی آثار محافظتهای اولیه توسط موادشیمیایی انجام گرفته، نمكهای خاك از بین رفته، سفالها و اجساد متلاشی ترمیم یافته و بر روی اجساد با پارالوئید تثبیت جزئی انجام شده است. در قسمتی از قبور و حفاری ها به صورت ابتدایی اقدامات حفاظتی انجام گرفت و پوشش هایی بر روی آنها تعبیه شد. مخصوصا اینكه به علت عدم تعیین حریم مشخص به صورت دیوار حائل در محدوده خانه باعث شد، قسمت غربی و شمالی خانه به محل دپوی مصالح شركت پاساژساز تبدیل شود. (خبرگزاری میراث فرهنگی)
طبق تصمیمات گرفته شده مرمت و بازسازی اسكلتها به دوره دوم مرمت و حفاظت موكول شده بود اما…
اقدامات حفاظتی از این قبیل نمی تواند، با توجه به حساسیت بسیار زیاد استخوان های انسانی و اشیای همراه آنها، عملكرد مناسبی برای حفظ و نگهداری آنها در مقابل رطوبت، تغییرات دما و ویروس های مخرب باشد. بسیاری از اسكلت ها در اثر گذشت زمان و تاثیر عوامل تخریب یا از بین رفته اند، یا در حال از بین رفتن هستند. قطعا حفاری بدون حفاظت كافی، آن هم در مكانی به حساسیت آثار قبرستان گوی مسجد (مسجد كبود) تخریبی دیگر از همان نوع تخریب و خاكبرداری توسط شركت پاساژ ساز خواهد بود. (خبرگزاری میراث فرهنگی)
این موزه چه از نظر كاوش و چه به جهت نگهداری و مرمت،محیطی فعال محسوب می شود و یكی از مشكلات اساسی سایت وجود رطوبت خاك است. برای حفظ و مرمت گورستان از بین بردن این رطوبت اولین شرط لازم است اما به دلیل دسترسی نداشتن به تمام محوطه و فضای اشغال شده در محدوده خانه مسكونی جنب سایت موزه این كار عملی نیست.
زمان افتتاح پروژه سایت موزه رضا عبادی -رئیس وقت سازمان میراث فرهنگی- در خصوص هزینه اجرای این پروژه اظهارداشت: «این قبیل پروژه‌ها كه ” ارك علیشاه” تبریز نیز در زمره آنهاست به دلیل اهمیت فراوان خود با محدودیت اعتباری مواجه نیستند.» ( پیام میشو)
در این راستا وقتی از معاون فعلی امور فرهنگی سازمان میراث فرهنگی –گردشگری و صنایع دستی نیز در رابطه با كمبود بودجه و مشكل هزینه بالای كاوشها و حفاظت آثار سوال می كنم اعتبارات سازمان را مناسب و كافی می داند و دلیل ادامه نیافتن كاوشها و … را بی نیازی و بیهودگی این عمل بیان می كند. و می گوید: «برای ادامه كاوشها در سایت موزه برنامه ریزی شده و قرار بود چند فصل حفاری انجام شود. یكی از این برنامه ها نیز خرید خانه همجوار بود. در حال حاضر این ملك تحت تملك میراث فرهنگی ست. اما باید در نظر داشت حفاری در جایی نیاز است كه اطلاعات تازه ای ارائه شود، در این مكان اطلاعات تازه ای وجود ندارد و تمام اشیاء و اسكلتها شرایط همسان موارد موجود و در اختیار را دارند. خاك بهترین محافظ این آثار است. بنا به تشخیص كارشناسان سازمان تا زمانیكه نیاز به حفاری تشخیص داده نشده و امكانات كاملی برای نگهداری این اجساد موجود نباشد، مرحله دوم كاوشها آغاز نخواهد شد.»
اسماعیلی مراحل دفع رطوبت سایت موزه را چنین تشریح می كند: «در حال حاضر جهت از بین بردن رطوبت موجود در فضا در دیوارها و سقف سایت دستگاه فن تعبیه شده و در زمانهای مناسب دربها باز می شود تا جریان هوا رطوبت هوا را از بین ببرد. با توجه به موقعیت جغرافیایی تبریز و موقعیت منطقه ای این گورستان در فضای ۸ متر پائین تر از خیابان به دلیل بالا بودن آبهای زیرزمینی، مسیر رودخانه ای، حفر چاههای خانگی و … مكانی كاملاٌ مرطوب است. رطوبت ویترینها نیز متفاوت است و این رطوبت باید بتدریج دفع شود. در تعدادی از موارد با استفاده از مواد جذب و دفع رطوبت و در تعدادی دیگر با در نظر گرفتن حفاظتهای اولیه با جریان هوا این رطوبت جذب می شود.»
از سویی دیگر كمبود حضور راهنما در مكانی با این همه شگفتی بسیار دل آزار است. نزدیك ۳ ماه است كه زائرین این قبور ۳ هزار ساله تنها به یادداشتها و اطلاعات ارائه شده در لوحها و كتیبه های نصب شده در كنار اشیاء و آثار اكتفا می كنند. معاون امور فرهنگی میراث فرهنگی با تائید این نكته اظهار داشت: « در فصل گردشگری از همكاری راهنمایان مسلط به زبانهای مختلف بهره مند بودیم و همچنین در چادرهای گردشگری و مساجد نیز راهنمایان آماده و مسلط به اطلاعات دقیق تاریخی داشتیم.»
اسماعیلی یادآور شد:« سازمان میراث فرهنگی حتی برای توسعه فرهنگ توریسم و آمادگی مشاغل درگیر با این صنعت كلاسهای آموزشی مختلفی از هتلدارها گرفته تا رانندگان تاكسی و … برگزار كرده است.»
وی ادامه داد: « اما در این فصل از سال، با توجه به شرایط آب و هوایی تبریز گردشگر كافی نداریم. در تكمیل كادر سازمان با مشكل استخدام روبرو هستیم و با راهنمای قبلی سایت موزه نیز مدت كمی ست تصویه شده. اما در این رابطه با رئیس سازمان مكاتباتی انجام شده و قول مساعد گرفته ایم.»
بسته بودن فضای اطراف سایت موزه و دور از انظار بودن مكان از معضلات اساسی دیگر یك اثر ثبت شده ی ملی ست!
در اجرای بند ۱۲ از ماده ۳ قانون اساسنامه سازمان میراث فرهنگی كشور مصوب مجلس شورای اسلامی و در حدود موارد مربوطه از قانون راجع به حفظ آثار ملی و با رعایت مقررات آئین نامه اجرایی قانون اخیرالذكر، آثار فرهنگی تاریخی ملی ، با فضاهای پیرامونی آنها كه از خود اثر جدایی ناپذیر است ، تعریف می شوند و بدون آنها هویتشان مخدوش و ارزش فضایی آنها شدید كاهش می یابد
در ۸۵/۱۱/۳۰ سازمان گردشگری و میراث فرهنگی واژه حریم اثر تاریخی- فرهنگی را اینگونه تعریف می كند:« فضای پیرامون اثر كه برای حفاظت از عرصه و اعیان آن، ارزشهای تاریخی – فرهنگی ، مناظر و مزایا و ایجاد ارتباط فرهنگی اثر با محیط پیرامون در درجات مختلف و با ضوابط مشخص در هر درجه، از سوی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ، تعیین و اعلام میشود و مشمول قوانین ناظر به حفاظت از آثار تاریخی – فرهنگی می‌گردد. (سایت مركز آمار ایران tar.sci.org.ir)
اما آیا این تعریف درباره چه تعداد از آثار ثبتی ما صدق می كند و آیا سایت موزه ۳۵۰۰ ساله مسجد كبود تبریز- ایران نیز یكی از این آثار می باشد؟!
