شاهكار «هنر» كتاب آرایی قرن ششم هجری
در میان نسخ خطی قرآنی ایران بی تردید یك قرآن از حیث «كتاب آرایی» و تزئین و تذهیب، جایگاه والایی دارد. اگرچه پیش از این مجموعه سی جزء قرآن كریم به خط كوفی ایرانی به رقم هنرمند برجسته قرن پنجم هجری «عثمان بن حسین وراق غزنوی» و تذهیب وی به عنوان شاهكار هنر كتابت و تذهیب كلام الله مجید در قرن پنجم هجری معرفی شده اما نسخه قرآن مورد نظر (موقوفه مزار شیخ احمد جامی) از حیث كثرت، تنوع، زیبایی و زیبایی شناسی آرایه ها و تزئینات در میان همه آثار برتر كتاب ارایی نسخ خطی، به ویژه «قرآنی» بی نظیر است. اگرچه این مجموعه هنری فاقد خطی خوش، متناسب و هماهنگ باتزئین و تذهیبهای آن میباشد ولی از جهات دیگر منجمله ترجمه پارسی جامع و بی نظیر آن و تفسیر مربوطه كه بلحاظ تاریخی و ادبی تا حدودی جبران این نقیصه را نموده، در مجموع اثری نفیس و بی بدیل به عرصه فرهنگ و هنر اسلامی ایران عرضه داشته است.
شماره موزه: ۳۵۰۷ تاریخ: قرن ششم هجری قمری رقم: محمدبن علی بن محمد بین علی النیشابوری اللیثی تعداد سطر در هر صفحه: ۶ سطر آیات / ۶ سطر ترجمه فارسی / ۲۵ سطر قصص.
تعداد صفحات: ۳۳۵ صفحه ابعاد: ۳۰×۳۹ سانتیمتر ابعاد جدول: ۵/۲۰×۲۸ سانتیمتر آغاز: سوره مباركه «ص» انجام: حامدلله تعالی و مصلیا علی خیر خلقه محمد و آله اكتعین.
معرفی نسخه
صفحه اول:
«وقف نامه» با مضمونی كه در بخش اول مقاله عنوان گردید.
صفحه دوم:
مذهب مرصع با زمینه تزئین اسلیمی و حواشی گرهچینی، در حاشیه اول كلمه «الله» در داخل كادری كوچك مربع بقلم زر و تحریر مشكی در زمینه لاجوردی، شنگرف و سبز سیلو نقش شده است. در حاشیه باریك دوم هم اسم مقدس «الله» بقلم سفید آب و تحریر مشكی در زمینه لاجوردی نوشته شده است. در داخل قاب میانی صفحه كتیبهای شامل بخشی از سوره مباركه «قدر» بقلم سفیدآب و تحریر مشكی و بخط كوفی تزئینی در «پیشانی»، و ادامه سوره (تا اواسط) در ذیل همان قاب به همان سیاق مورد اشاره نگارش شده است:
كتیبه پیشانی: بسم الله الرحمن الرحیم انا انزلناه فی لیلة القدر/ كتیبه ذیل: ما ادریك مالیلة القدر*لیلة القدر خیرمن*/ شمسهای مذهب و مزین به نقوش اسلیمی نیز از حاشیه عریض صفحه به تذهیب اصلی متصل است. بنظر میرسد – با توجه به ناقص بودن كتیبه سوره «قدر» – و نیز سنت تذهیب صفحات آغازین نسخ قرآنی، این صفحه پركار قرینهای نیز در صفحه مقابل داشته كه در حال حاضر موجود نیست.
صفحه سوم:
متن دارای جداول زرین و الوان و دو قاب مذهب در پیشانی و میانه صفحه میباشد در فاصله بین دو قاب شرح عدد آیات و كلام وحروف و اختلاف آنها بروایات مختلف به عربی آمده است. در حاشیه چپ این صفحه دو شمسه مذهب مرصع بسیار زیبا و پركار محدود به جدول زرین قرار دارد كه در مركز شمسه فوقانی عدد ۱۸۰ بحروف (مائه و ثمانون) نوشته و دور آن باتكرار «اله» (= الله) تزئین شده است. در شمسه پایین نیز عبارت «من اجزاء الستین» (شصت پاره؟) بخط كوفی ایرانی و در زمینه لاجوردی و تزئین اسلیمی نوشته شده است.
با توجه به ناقص بودن و یا ابهام مضمون كتیبه هر دو شمسه احتمالا به قرینه تزئین این صفحه، دو شمسه در صفحه مقابل آن وجود داشته كه همچنانكه گفته شد، فعلا موجود نیست. در بالا و پایین هر دو صفحه فوقالذكر عبارت «وقف مشهد» (در بالا) و «شیخالاسلام احمدالجامی» (در پایین) به نشانه موقوفه بودن نسخه جداگانه نوشته شده است. علائم پایان آیات شامل شمسههای مذهب كوچكی است كه در موضع مناسب بین سطور قرار گرفتهاند و در مركز هریك حروف ابجد به ترتیب و به عدد شماره آیه قید شده است.
علائم، «تخمیس»، و «تعشیر» بصورت شمسههای مذهب و طرحهای تزئینی حاشیه صفحات بشیوه مجلد قبلی البته بطور محسوس پركار و متنوع و زیباتر (از حیث تنوع در نقش و تزئین و كتیبه) میباشند.
سایر علائم عبارتند از «صلواة» پنجگانه، اسباع و اجزاء و نیز «سجده» كه هریك در داخل كادرهای مذهب و مزین به كوفی و نسخ و در موضع مناسب در حواشی صفحات نوشته شدهاند. تمامی صفحات این قرآن دارای دو ستون مجدول باریك، متصل به جدول اصلی میباشند كه در اولی علائم و تقسیمات قرآن نقش شده و ستون باریكتر بعدی علائم اختصاری بیانگر قرائتها و رواة مختلف قرآن را دربر میگیرد كه به رنگهای مختلف با ذكر عناوین قراء هریك میباشند.
سرسوره تمام سور شامل كتیبهای مذهب ومزین به نقوش هندسی و اسلیمی متنوع و با ذكر عنوان و عدد آیات سوره به قلم زر، سفیدآب و… بخط كوفی و نسخ است كه در یك سر دارای تزئین «شجیره» مذهب میباشند.
صفحات بدرقه قرآن شامل دو صفحه مذهب و مرصع بسیار زیبا مزین به نقوش اسلیمی و تزئین «شجیره» میباشند. پس از صفحات مذهب بدرقه، ابتدا دو صفحه به دعای ختم قرآن (هر صفحه در ۲۷ سطر. بخط نسخ و به عربی نگارش شده) اختصاص دارد كه آغاز آن بدین شرح است:
«الحمدلله الذی لم یستفتح بافضل من اسمه كلام و…» پایان صفحه دوم:
… و بلغ روح محمد (ص) نبی السلام اللهم ادخلنی فی كل خیرا دخلت فیه محمد و اله و نجنی…. -مرا واله و سپس صفحه چهارم بدین شرح آغاز میشود:
«بسمالله الرحمن الرحیم بعضی از دعوات كی در هر دو صحیح یا در یكی هست تبرك راآورده شد تا پادشاه اسلام خلدالله ایامه / برعقب دعاء ختم ورد خود سازد. شداد اوس روایت كند از رسول صلیالله علیه كی سید همه استغفارها است كسی….(؟)/ اللهم انت ربی لااله الا انت خلقتنی و انا عبدك و انا علی عقدكو…
در پایان همان صفحه:
و تبت حجتی و سدد لسانی و…(؟) قلبی و…(؟) سجیمة (؟) قلبی ربنا آتنا فیالدنیا حسنه و فیالاخرة حسنة و قناعذاب النار.
آغاز صفحه بعد:
«فصل فی فضل القرآن و اهله و تلاوته…» در پایان همین صفحه آمده است:
«ثم انالله تعالی قدر لكل زمان دولة ولكل دوله رجالا و لایام دولتهم آجالا فانفعهم للناس امكثهم فی الملك و السلطان المعظم شهنشاه الاعظم مالك الرقاب الامم سلطان السلاطین فی العالم غیاث الدنیا و الدین معز الاسلام و المسلمین قاهر الكفره والملحدین قامع البدعة و المتمردین عضدالدوله القاهر، تاج المله الزاهره جلال كرامة الباهره نظام العالم ابوالفتح محمدبن سام قسیم امیرالمومنین ادام الله سلطانه وشید بنیانه و اید اركانه وحرس علی قرارة الملك مكانه و نصر رایته و قرن بالتوفیق رایه و اعلی اعلامه و امضی احكامه و اجزل اقسامه حیث اقعده فیمقاعد الصدق و شد به معاقد الحق هوالمركز لرایات الرحمه الربانیه المنزله علی كافة البریه هذا و لم یزل المخلصون المختصون یهدون الی سیدهم و سلطانهم و مصلح دینهم و شانهم تحف النصایح تحریا للمصالح و كانت هدایاهم الی الكرام الانام و ان كانوا یستغنون عنها بفضل بصائرهم علما بان قبولهم لیس بضایرهم فكیف و هدیتی الی رحل قرائته و سریر عزته هدیه لم یرمثلها فی الدنیا، اعنی كتاب الله الذی انزل الی رسول كبیر و فصلت آیاته من لدن حكیم خبیر.» (ترجمه: پس خداوند متعال در هر زمان دولتی و برای هر دولتی مردانی مقدر فرمود و برای روزگار دولت ایشان نیز زمان معینی مقدر كرد. پس سودمندترین آنها برای مردم آنانی هستند كه بیشتر در مسندحكومت بمانند و سلطان معظم شاهنشاه اعظم…ابوالفتح محمدبن سام… مظهر انوار رحمت الهی است كه بر همه مردم نازل شده است و این است كه مخلصان و خواص هدیه دادن تحف نصیحت و پند و اندرز را به سرورشان وسلطانشان و… در جهت نیل به مصلحتها، ادامه میدهند و هدایای آنها به بخشندههاست با آنكه آنان به چنین هدایایی بینیاز هستند و پذیرفتن آن نیز ضرری به آنها نمیرساند. ولی هدیه من به رحل تلاوت او میباشد. هدیهای كه مانند آن در دنیا دیده نشده، منظور كتاب خداوند است كه بر رسول بزرگوار نازل شد و آیات آن از سوی خدای دانا نازل گشت.) در ادامه كاتب قرآن در آخرین صفحه در خصوص تدوین و تالیف این مجموعه و منابع و ماخذ مورد استفادهاش شرحی بدین صورت نوشته است:
«وارجو ان لایخلو هذاالتفسیر عن عدالاعداد و الكلمات و الحروف و الوجوه و القرات و الترجمه و الفقهیات و الاخبار التی ادرجتها فی اول السورمع الاسناد و فی اخره مع الاجتهاد فالتفسیر عن ابنعباس و الاعداد و القرات عن ابن مهران و الاخبار عن الواحدی رضی الله عنهم.» (ترجمه: «..و امیدوارم كه این تفسیر از نظر شمارش اعداد وكلمات و حروف و قرائتهای مختلف و ترجمه وامور فقهی و اخباری كه در اول سورهها با سند و در آخر با اجتهاد درج شده، ناقص نباشد. پس تفسیر از ابن عباس و اعداد و قرائات از ابن مهران و اخبار از الواحدی رضیالله عنهم میباشد.») همچنین كاتب نسخه درباره كیفیت و مدت زمان استنساخ و تاریخ، حتی سن خود به هنگام پایان یافتن كتابت قرآن مینویسد:
«بعد ان سردت اللیل بالنهار و وصلت العفو بالاصال خمس حجج مع عزم اكید و جهد جهید و تقدرالنزول عن ذروة الفراغ فی اصفی حله الغوافی و ابهی حالةالسلامة الی اهنا المساع للمستزید من انتساخ هذاالمصحف المجید بعون الله العزیز الحمید یوم الاثنین الثامن من شهر ربیع الاخر سنة اربع و ثمانین و خمسمائه حین طار شعاع الشمس من العالم شعاعا و الان اذكر القول ایهاالسلطان المعظم مجملا فلیكن بالقول منعما مجملا فان كل ما اوردته و كتبتة و ترجمته و قصصته او عممته و خصصته فهو راجع الی ایة من كتاب الله تعالی و هو قوله» ان الله یامر بالعدل و الاحسان و و ایتاء ذیالقربی و ینهی عن الفحشاء والمنكر و البغی یعظكم لعلكم تذكرون، و مع هذا الآیة راجع الی كلمتین التعظیم لامرالله والشفقة علی خلق الله ولولا ان الله تعالی اخذ علی العلما النصحا لیبینه للناس و لا یكتمونه لم اكن فی كتابة هذاالمصحف الكبیرمن المتطفلین و ما انا من المتكلفین ان هو الا ذكر للعالمین و قد بلع سنی نیف وستین و الله تعالی یدیم ایام السلطان المعظم و ینظر اعلامه ما طلع النیران و الله المستعان.» (ترجمه: «… بعد از پنج حج (پنج سال) كه با عزم راسخ وكوشش خستگیناپذیر شب را به روز و صبحگاهان را به شبانگاهان رساندم، نسخهبرداری این نسخه قرآن مجید به یاری خداوند عزیز و حمید و در روز دوشنبه هشتم ماه ربیعالاخر (سنة اربع وثمانین و خمسمائه) سال ۵۸۴ هجری بهنگام غروب آفتاب عالمتاب حاصل شدو اكنون ای سلطان معظم این قول را به این صورت خلاصه میكنم كه هرچیزی كه آوردم و نوشتم و ترجمه كردم و داستانش را گفتم یاعام و خاص كردم، به این آیه از كتاب خداوند متعال برمی گردد كه میفرماید: «انالله … علی خلق الله» و مضمون آیه راجع به دو كلمه بزرگداشت امر خدا و مهربانی بر خلق خداست. چون خداوند از علماء اندرز دهنده (عهد) گرفت كه به مردم تبیین كنند و نه كتمان و من در نوشتن این مصحف بزرگ طفیلی و متكلف دیگران نبودم و سن من بالغ بر شصت سال و اندی میشود و خداوند متعال روزگار سلطان معظم رامستدام بدارد و بیرق او را در اهتزاز نگاهدارد.»)(۲) در انتها رقم كاتب به عبارت زیر است:
«الكاتب اضعف عبادلله و اخلص دعاته محمدبن علیبن محمدبن علی النیشابوری اللیثی غفرالله له…» این قرآن بصورت مترجم و بدون تفسیر و قصصی كه در مجلدات موصوفه پیشین در پایان سور میآمده، بخط نسخ كتابت شده است. لازم به ذكر است در پایان هر سوره تا آغاز سوره بعدی شرحی در خصوص عدد آیات و كلام و حروف و نیز احادیث در فضیلت تلاوت سوره آمده است.
جلد نوساز و سرطبلدار با الصاق قطعات سالم جلد اصلی بر روی آن از نوع تیماج قهوهای و تكنیك ضربی با نقش ترنجی در میان آن میباشد.
این مجلد قرآن موقوفه مزار شیخ جامی كه بخش (ربع) پایانی آن هم محسوب میشود، دارای ویژگیهای هنری و تاریخی خاصی است كه انصافا قلم از توصیف و ذكر همه جهات و زوایای كار قاصر است وباید كه توفیق زیارت چنین اثر برجستهای از هنر تذهیب و كتاب از این قرآن كریم در فرصتی مناسب نصیب گردد تا مدعای نگارنده برای خواننده محترم هم مبین و محقق گردد.
علاوه بر كثرت و تنوع تزئینات، كیفیت كار از حیث تركیب نقش و رنگ و تناسب و هارمونی چشمنواز تذهیب این قرآن بانگاه رمزآلود و عارفانهای كه هنرمند به كار خود دارد، این مجلد را در قیاس با سه ربع دیگر قرآن خاص و متمایز نموده است. بخصوص كه در این نسخه بطور محسوسی توجه و سعی هنرمند مذهب به انعكاس هرچه بهتر و عینیتركردن جلوه «او» در بطن این هنر مقدس در جهت به پرواز در آوردن ذهن و روح قاری و تالی قرآن بسوی باریتعالی (سیرالیالله) با تكرار اسم مقدس «الله» (كلمةالله هی علیا) جلب نظر مینماید. این ویژگی نگارنده را به یاد دو بیتی معروف عامیانه و عارفانه باباطاهر انداخت كه در بیت دوم میفرماید:
نشان از قد رعنای تو بینم.
به هرجا بنگرم كوه و در و دشت
او دریا و كوه و در و دشت شعرش راجلوه وجودو حضور حضرت حق میبیند و این، دنیای متكثر و رمز و راز «نقش و نگار» آرایههای كتاب مقدس كلامالله مجید را بوستان و گلستان جلوههای حق تعالی. او هنرمندی است كه خود را «هیچ» میپندارد و در مقابل خالقش را در همه چیز و همه جا متجلی میبیند. برخی از موارد عمده ومصادیق این موضوع بشرح ذیل میباشد:
۱ـ دو حاشیه مزین به اسم مقدس «الله» در صفحه (باقیمانده) مذهب آغاز قرآن.
۲ـ تزئین تكرار «اله» (= الله) پیرامون نقش مركزی در شمسه صفحه دوم قرآن.
۳ـ در مركز شمسه تزئینی حاشیه صفحات ۱۱ و ۱۵ قرآن اسم مقدس «الله» به قلم سفیدآب و تحریر مشكی بخط كوفی قید شده است كه در جای دیگری مشاهده نشد.
۴ـ در آغاز همه سورهها (بجز سوره اول) پس از عبارت «بسمله» شمسهای كوچك از نوع شمسههای پایان آیات نقش شده كه در مركز آن اسم مقدس «الله» بقلم زر و تحریر مشكی و خط كوفی نگارش شده است. (احتمالا به این دلیل كه عبارت «بسمله» در این قرآن جزو متن و متصل به آیه اول آمده ولی در اصل درشمار آیات آن سوره بحساب نمیآید و بنابراین هنرمند مذهب قرآن بر سبیل علامت گذاری سایر آیات و با اعمال ذوق و سلیقهای دیگر نشانی «ویژه»! برای آن طراحی نموده است).
۵ـ در طرفین قاب مذهب سر سوره اكثر سورهها یك یا دوبار – بعنوان مثال یكبار در سوره الشوری (عسق) و دوبار در سوره مباركه محمد (ص) – اسم مقدس الله تكرار شده است.
۶ـ علامت «تعشیر» در صفحات متعدد و منجمله (صفحات ۱۳۲، ۱۴۴ و ۱۴۸ این نسخه) بشیوهای «خاص» تزئین شده است و در دایره دوم این شمسهها اسم مقدس الله بقلم سفیدآب و تحریر مشكی بصورت زیبایی پیرامون نقش مركزی تكرار شده است.
۷ـ در مركز ترنج مذهب حاشیه صفحه ۱۷۱ كلمه «الملك» كه این كلمه معمولا جزء اول عبارت «الملكلله» است بخط كوفی و قلم سفیدآب و تحریر مشكی قید شده است.
۸ـ پركارترین و زیباترین تزئین مربوط به این موضوع را باید شمسه صفحه ۳۱۲ عنوان كرد كه در مركز آن كلمه «سجده» در میانه یك نقش كوكبی نوشته شده و گرداگرد آن شش بار تكرار «الله» در داخل كادرهای چند ضلعی و سپس پیرامون آن یك در میان «الملك» و «لله» در زمینه شنگرف ولاجورد به خط كوفی تكرار شده است.
حقیقتا به جز عشق و ایمانی خالصانه به خداوند سبحان چه عاملی میتواند «هنرمند» را اینچنین به سختكوشی و تلاش و تحقیق وادارد و آنچنانكه در موخره نسخه آمده پنج سال تمام اوقات ارزشمند كسی را معطوف و مصروف یك اثر هنری نماید.
۱ـ سلطان غیاثالدین ابوالفتح محمدبن سام (۵۹۹ ـ ۵۳۶ هـ ق) از سلاطین معروف «آل شنسب» كه این قرآن به وی اهدا شده، مدت ۴۳ سال از ۵۹۹ ـ ۵۵۶ هـ ق در نواحی غور غزنه و پوشنگ و هرات و سیستان و كرمان و مروالرود و كورگانان حكومت رانده است. آل شنسب از سلاطین و امرای محلی ولایت غورند كه از عهد صفاریه در آن ولایت حكومت مستقل كم اهمیتی داشتند ولی بعدها رفته رفته قدرت و نفوذی در آن حدود كسب كرده و از حدود ۵۴۳ تا ۶۱۲ هـ ق گذشته از ولایت غور و فیروز كوه در غزنین و بلاد مجاور نیز حكومت كردند.
