خور و بیابانك

در كتب جغرافیایی قرن چهار و پنجم فقط از سه روستای منطقه خور و بیابانك یعنی جرمق (گرمه) بیادق (بیاضه) و ارابه (ایراج) تحت عنوان سه ده یاد شده است.
از عهد سلجوقی تا اواخر دوره فتحعلی شاه خور و بیابانك جزء یزد بود اما در سال ۱۲۴۰ به ایالت سمنان پیوست.

خور و بیابانك كه امروزه شهرستان شده است، در سال ۱۳۳۶ قمری ضمیمه خراسان و سیستان و طبس شد از سال ۱۳۰۱ تا ۱۳۰۵ ولایتی مستقل به شمار می‌رفت و از این سال بار دیگر به سمنان و یزد ضمیمه شد.
در سال ۱۳۲۷ با شهرستان شدن نایین از یزد جدا و به صورت بخشی از شهرستان نایین به استان اصفهان پیوست. در سال ۱۳۸۸ خور به شهرستان ارتقاء یافت.
شهرستان خور و بیابانك به مركزیت شهر خور با وسعتی حدود ۱۲ هزار كیلومتر مربع در منتهی الیه شرق استان اصفهان قرار دارد و از شمال به استان سمنان از جنوب و شرق به استان یزد و از سمت غرب به بخش انارك شهرستان نایین محدود است.
این شهرستان از سه نقطه شهری به نام خور، جندق و فرخی تشكیل شده است. خور در فرهنگ‌ها به معنای خورشید و خلیج‌های كوچك در مصعب رودها آمده است. همچنین در ایران باستان هر روز از هر ماه شمسی نامی داشته و روز یازدهم از هر ماه شمسی خور نام داشته و خور فرشته نگهبان آفتاب بوده است.
بیابانك، نام متأخر ناحیه‌ای قدیمی در دشت كویر و نیز دهستانی به همین نام در استان اصفهان است. ناحیة بیابانك، ناحیه‌ای قدیمی (تقریبا برابر با بخش خور و بیابانك امروزی) در حاشیة جنوبی دشت كویر كه در گذشته بر سر راه اصفهان (نایین) به خراسان (نیشابور) قرار داشت.
در اصل ناحیه بیابانك قسمتی از بیابان بزرگ و قدیمی است كه در منابع عربی از آن به نام «مفازه» یاد شده است. بیابانك به عنوان یك اصطلاح جغرافیایی به معنای بیابان كوچك یا نیمه كویر است و این نام در منابع و مآخذ قبل از قرن دهم دیده نشده است.
نشانه‌هایی از مسكونی بودن این منطقه پیش از اسلام وجود دارد از جمله آتشكده‌ای در نزدیكی مهرجان (مهرنجان). به علاوه جندق در این منطقه به زندان انوشیروان معروف است و گنبدی قدیمی به نام «هشت درب» متعلق به دوره ساسانیان دارد.

جاذبه‌های طبیعی گردشگری خور و بیابانك

شامل طبیعت خشك منطقه، آسمان پر ستاره كویر، كویر شرقی خور با اشكال لانه زنبوری، ریگزارهای مزرعه مصر و دره‌ها و كتل‌های وحشت‌زا در شمال خور به طور كلی موقعیت ژئو مرفولوژیكی منطقه از نظر بیان گردی، اسكی روی ماسه و غیره دارای جاذبه‌های اكوتوریستی خاص می‌باشد.

بخش عمده شهرستان خور، سرزمینی كویری است و جاذبه‌های ویژه خود را دارد. در جای جای كویر تپه‌های بزرگی از ریگ پدید آمده كه با اندك وزش بادی تپه‌ها تغییر شكل می دهد، هریك از این تپه ها به نامی شهرت دارند از جمله ریگ جن، تخت عباسی و غیره. صحنه‌های زیبا و افسونگر سراب از جلوه‌های بدیعی است كه تنها در مناطق كویری می توان یافت.

از دیگر جاذبه‌های مهم گردشگری در شهرستان خور، ریگزارهای اطراف مزرعه مصر در ۵۰ كیلومتری خور می‌باشد.

همچنین دریاچه نمك و پوسته نمكی پلایا و تشكیل دریاچه‌ها در كویر البته در صورت بارندگی در زمستان كویر كه در ۳۵ كیلومتری جاده طریق الرضا قرار دارد.

اماكن مذهبی و تاریخی:

اماكن مذهبی و تاریخی منطقه خور عمدتا شامل؛ مساجد، امامزاده‌ها، قلعه‌ها، برج‌ها، خانه‌های قدیمی، آب‌انبارها و بقعه‌های متبركه.
این مكان‌ها عبارتند از: امامزاده ابومحمد (بیاذه)، امامزاده ابراهیم (آبگرم)، امامزاده سید كمال الدین داوود(خور)، امامزاده جنید و امامزاده عبدا… (گرمه) و بقعه حاج شمس‌الدین(مهرجان).

نارنج قلعه: این بنا در روستای بیاذه بیش از هزار سال قدمت دارد كه نمونه كوچكی از شهرهای ساسانی را می نماید و در قرن ۵ ه.ق یكی از مراكز اسماعیلیه در حاشیه كویر بوده است داخل قلعه اتاقك ها و راهروهای پیچ در پیچ در چند طبقه می‌باشد.

مسجد جامع بیاضه: كنار نارنج قلعه مسجدی است كه تاریخ بنای آن معلوم نمی‌باشد و در قرن ۷ قمری توسط استاد دهنوی مرمت شده است.

مسجد جامع جندق: در مركز قلعه مسجدی به چشم می‌خورد كه تاریخ بنای آن قطعاً پیش از سال ۹۶۰ قمری بوده و گنبد آجری آن با طرح حصیری برفراز مسجد به قلعه جلوه‌ای داده است.

مسجد جامع فرخی: این بنا در سال ۱۲۵۶ قمری به دستور حاج سید میرزا جندقی مجتهد و قاضی نام آور جندق و بیابانك در دوره قاجاریه ساخته شده است و در محراب آن گچ بری‌هایی دیده می‌شود.

مسجد عرب‌ها: این مسجد در محله عربها كه به محله فاطمی نیز معروف است قرار دارد. این مسجد در سال ۱۳۷۳ باز سازی شده است معماری این مسجد به صورت گنبدی است كه روی ستون‌های راست بنا گردیده است.

قلعه جندق: این قلعه چند هزار ساله هنوز هم دارای ساكنینی است كه پدرانشان پشت در پشت، هزاران سال در آن زیسته‌اند. مردم محل می‌گویند كه این قلعه زندان انوشیروان بوده است ولیكن بافت قلعه حكایت از كاربری بهتر و دیگری دارد. شاید در گوشه‌ای از آن زندان وجود داشته است ولیكن كاربرد اصلی آن سكونت مردم بوده است. این قلعه هزار تویی از كوچه‌ها و خانه‌هاست. هر كوچه به كوچه‌هایی منتهی می‌شود و در هر كوچه چندین خانه هست. خانه‌ها كوچك ولی كاملند. هر خانه دارای دو اتاق، یك حیاط خلوت، یك چاه و یك محل ویژه برای تنور و دستداس است. یغمای جندقی بزرگ ترین شاعر دوران قاجار و معاصر ناصرالدین شاه اهل این محل بوده است. آثاری از خانه او هنوز برجاست.

دیوان‌خانه اردیب: خور و بیابانك در اوایل قاجاریه محل حكمرانی امیر اسماعیل خان عامری مدعی تاج و تخت آقا محمد خان بوده است. امیر اسماعیل خان عرب روستای خوش و آب هوای اردیب را به عنوان مقر حكومتی خود قرار داد. كاخ این امیر به نام دیوان خانه معروف و در تالار آن گچبری ظریف و زیبا همراه با تصاویر رنگارنگ از پرنده، درخت، انسان دیده می‌شود و سقف اتاق زمستانی آن مقرنس كاری شده است. این مجموعه در تملك شخصی خانواده ثابتی (آقای فرهنگ و آقای جلال ثابتی) می‌باشد. همچنین در روستای اردیب‌، خانه مسعود لشكر و یخچال كهنسال و قبر ذوالفقارخان حاكم سمنان قرار دارد.

آسیاب آبی: این اثر بی نظیر در عمق ۵۰ متری زمین در مسیر قناتی قدیمی در روستای مهرجان قرار دارد.

قلعه گرمه: گرمه یكی از مناطق زیبا و دیدنی شهرستان است. در این روستای زیبا قلعه ای استوار و كهن باقی مانده است درجنوب با دروازه ای متواضع به آرامی از تازه وارد استقبال می كند. اما در سمت شمال با دیوارهای بلند و مستحكم عظیم و شگفت انگیز و مهیب از خود به نمایش می نهد. این قلعه احتمالا متعلق به دوره ساسانیان است و همچون تمام قلعه های كاربرد دوگانه ای داشته است یعنی هم مسكونی بوده و هم دژ دفاعی.

قلعه ایراج: ایراج یكی از از روستاهای ییلاقی خور و بیابانك است . این روستا در دامنه كوهی كم ارتفاع قرار گرفته، بالای كوه قلعه ای كوچك ساخته شده كه قدمت بسیاری ندارد و مصالح آن كاملا با قلعه های بیاذه و جندق متفاوت است. كه در سال ۱۳۲۷ ه.ق در جریان درگیری قوای دولتی با رمضان خان باصری به صورت ویرانه ای در آمده است.

مشاهیر:

یغمای جندقی در سال ۱۱۹۶ قمری در خور متولد شد. او از شعرای بزرگ قرن سیزدهم و پایه‌گذار نوحه سینه‌زنی در ایران بود كه پس از ۸۰ سال زندگی چشم از جهان فرو بست و در جوار بارگاه امامزاده سید داود شهر خور به خاك سپرده شد.
حبیب یغمایی در سال ۱۲۷۶ شمسی در خور متولد و برای ادامه تحصیل عازم دامغان و شاهرود شد. از مهمترین خدمت فرهنگی وی به ادبیات ایران تاسیس مجله یغما و انتشار آن به مدت ۳۱ سال است و مهمترین خدمت او به زادگاهش تاسیس اولین مدرسه دولتی (۱۳۰۵)، تاسیس اولین كتابخانه (۱۳۴۹) و منطقه‌ای كردن آموزش و پرورش است. وی در سال ۱۳۶۳ در تهران درگذشت و در آرامگاهی كه خود در زادگاهش احداث كرده بود به خاك سپرده شد. از جمله اشعار معروف وی شعر روباه و زاغ از دروس دوران ابتدائی است.

شهرها و روستاهای خور

شهرجندق: شهر جندق در حاشیه جنوبی كویر نمك واقع شده است. این شهر با ایجاد قلعه‌ای در آن پدید آمده و بنا به روایت مورخین، بنای قلعه جندق مربوط به دوره ساسانی است زیرا زمانی زندان انوشیروان عادل بوده و مردم جندق نیز بر این عقیده استوار هستند. جندق در زبان و گویش خوری «گنده» اطلاق می شود و مردمان جندق را «گندشی» می نامند.
بیشتر منطقه جندق و بیابانك در گذشته دور، دریایی مواج بوده و در بلندای آن مكانی برای زندگی و تنها امید ساكنان این تمدن كهن وجود كشتی بزرگی بوده است كه مسیر جندق و بیابانك را می پیموده است.

روستای ایراج: از روستای ایراج در متون قرون سوم و چهارم هجری با نام «ارا» و «ارابه» یاد شده است و مردم خور به آن «ایرا» می‌گویند. ایراج دارای قلعه‌ای قدیمی است كه روی ارتفاعی در روستا واقع شده و در سال ۱۳۲۷ قمری در درگیری بین قوای دولتی با رمضان خان باصری بخشی از آن آسیب دید. از دیگر آثار تاریخی ایراج می‌توان به سرو كهن اشاره كرد كه دارای ارتفاعی بیش از ۵۰ متر و عمری حدود یك هزار سال است. بقعه خضرنبی نیز یكی دیگر از آثار تاریخی این منطقه است.

روستای مهرجان: از روستاهای قدیمی شهرستان خور، مهرجان یا مهرگان است كه در گویش محلی مهرگون تلفظ می‌شود. قدیمی‌ترین سنگ نبشه این روستا مربوط به قرن هشتم و نهم ه.ق است.

روستای بیاضه: این روستا علاوه بر قلعه‌ای زیبا و مشهور، دارای چشم انداز بسیار دل‌انگیز است. بافت روستایی آن با خانه‌های ایوان‌دار و ایوان‌های كنگره‌ای، منحصر به فرد بوده و هم از نظر معماری و هم به لحاظ رعایت جنبه‌های دفاعی دیدنی است. روستای بیاضه در ۵۳ كیلومتری جنوب شرقی خور و بیابانك در بخش نایین قرار دارد. وجود ارگ قدیمی و ساباط‌ها، پایاب‌های سرپوشیده، قنات‌ها، حسینیه و مسجد جامع قدیمی و امام‌زاده و نخلستان‌های انبوه از جمله جاذبه‌های گردشگری این روستا است. خانه‌های قدیمی این روستا عموماً از خشت و دارای حوض‌های بزرگ، ایوان‌هایی با طاق بلند كه در تابستان خنك هستند و دارای اتاق‌های زمستانی و تابستانی هستند.

روستای فرخی: روستای فرخی در فاصله ۱۷ كیلومتری غرب خور واقع شده است و مردمان آنجا بیشتر همانند مردمان خور سخن می گویند. خوری ها در گویش خود به فرخی «فروی» و به اهالی آنجا «فرویگی» می‌گویند. مسجد جامع این روستا از جمله آثاری است كه به دستور حاج سید میرزا جندقی مجتهد و قاضی نامور جندق و بیابانك در سال ۱۲۵۶ هجری قمری بنا شده است. این روستا در میان دیگر مناطق خور و بیابانك در گذشته به دارالامان شهرت داشته است و كسانی كه از حاكمان جور در امان نبودند خود را به فرخی و به نزد قاضی كه شخصی دارای احترام بود می رساندند و او نیز آنان را پناه می داد. در فرخی مسجدی قدیمی با گنبد و ایوانی بزرگ و ساختمانی به نام «عمارت شیخ» كه بسیار قدیمی است وجود دارد. آثار چند چهارطاقی در گورستان فرخی دیده می‌شود كه یكی از آنها به «پیر» معروف است و جنبة تقدس دارد.

اردیب: نام این روستا مخفف اردیبهشت است و ایرانیان در این ماه نیكوترین روز را برای رفتن به آتشكده‌ها جهت نیایش انتخاب می‌كردند و اردی، تمثیلی از درستی و پاكی آتش مقدس بوده است.امیر اسماعیل خان عرب عامری یكی از حكام جندق و بیابانك، دیوانخانه اردیب را مقر فرمانروایی خود قرار داده بود. در اردیب زندانی معروف به دیوان‌خانة مسعود لشكر یاغی حاج ابراهیم بیك پسر قدرت الله نایب الحكومه جندق و بیابانك قرار دارد كه بنای آن از ساروج است.

گرمه: این روستا در ۳۰ كیلومتری جنوب خور قرار دارد و ناصر خسرو در سفرنامه خود نامی از آن برده است. مردمان گرمه دارای زبان قدیمی هستند و خور را «هسب» می‌گویند. قلعه، قبرستان كشته‌ها، امامزادگان و استودان گبرها از جمله آثار تاریخی روستای گرمه محسوب می‌شوند.

آداب و رسوم خور

به دلیل محصور بودن این منطقه در كویر نمك، بسیاری از آداب و رسوم قدیمی در آنجا محفوظ مانده است. از جمله بزرگداشت آخرین شب ماه اسفند و مراسم كشتن نخل.

آخرین شب ماه اسفند كه نزد اهالی به «شب بی بی هور» شهرت دارد اهالی معتقدند در این شب فرشته بركت به خانة آنها فرود می‌آید و بر بركت آنها می‌افزاید. همچنین تا دهه‌های اخیر جشن «سده» در این ناحیه مرسوم بود و در خور و برخی روستاها با افروختن آتش این روز را جشن می‌گرفتند.

كشتن نخل: در منطقه خور رسم است كه هر گاه میهمان عزیزی دارند جهت اكرام آن میهمان، گرانبهاترین و ارزشمند ترین موجودی خود را كه همانا نخل خرما است به پای میهمان قربانی كنند. بدین صورت كه آن قدر شاخ و بال‌های درخت را از بالا می‌برند تا به مركز آن كه همان قلب درخت و در اصطلاح پنیر درخت است می‌رسند. با این كار عملاً درخت از بین رفته و چون دیگر نه برگ و باری دارد نه آوندی به سرعت خشك شده و از بین می‌رود. اما در این میان گاهی پدیده‌هایی رخ می‌دهد كه قدرت و عظمت خداوند را بیشتر می‌نمایاند. به بار نشستن درخت خرما پس از قربانی شدن آن نیز از جمله این استثنائات است.

ارتفاعات و آب و هوای خور

از ارتفاعات مهم این منطقه می‌توان به كوه كبود هفت چنگ و گودگاه اشاره كرد. گود جگارگ در شمال آبادی‌های طاهرآباد و میان آباد واقع شده است. تپه‌های شنی در این دهستان دیده می‌شود.

شهرستان خور و بیابانك چون در حاشیه جنوبی كویر مركزی ایران واقع شده آب و هوایی گرم و خشك و بیابانی دارد. میزان متوسط بارندگی آن كمتر از ۱۰۰ میلیمتر در سال است. از ویژگی‌های آب و هوایی منطقه متوسط بالای درجه حرارت، تبخیر زیاد، بارندگی كم، رطوبت نسبتاً ناچیز و اختلاف شدید درجه حرارت در شب و روز می‌باشد.

این شهرستان دارای ۱۸ چشمه بوده و اقلیم اقتصادی آن، كشاورزی و دامداری – صنایع دستی و معادن می‌باشد و رود شور در ۳۵ كیلومتری شمال شرقی شهر خور به دشت كویر می‌ریزد.

پوشش گیاهی و جانوری خور

از جمله پوشش‌های گیاهی این شهرستان می‌توان به تاغ، گز، هنگ، روناس، اسكمبیل، اشنو، قیچ، ریواس، پر سیاوش، بنه، بادام كوهی، انجیر كوهی، قدومه، خارشتر، مارچوبه، آویشن، زیره سیاه، حنظل(هندوانه ابوجهل) اسفند و شیرین بیان كه در گویش محلی به مدكی معروف است كه اغلب این گونه ها جنبه طبی و صنعتی دارند اشاره كرد.

حیات وحش: در شهرستان خور و بیابانك در حال حاضر زیستگاه بسیاری از گونه‌های حیات وحش از قبیل:كل و بز، قوچ و میش، پلنگ، یوزپلنگ، جبیر، خرگوش، قمری، كبك و تیهو، با قرقره، هوبره، روباه شنی، روباه معمولی ،گرگ، كبوتر وحشی، عقاب طلایی، انواع زرد پرها ،وسایر گنجشگ سانان،كاراكال، سیاگوش،گربه وحشی، سمور، انواع مارها وافعی ها و…. می‌باشد و درگذشته‌ای دور زیستگاه مناسبی برای آهو و گورِخرآسیایی بوده است.

محصولات عمده این منطقه؛ گندم، جو، پنبه، ارزن، تخمة آفتابگردان، پسته، سنجد، خرما، انجیر، زردآلو و بادام كوهی است. طناب بافی و فرشبافی با طرح نایینی از صنایع دستی آن است. اهالی عمدتا به دامداری و باغداری مشغول‌اند.