پناهگاه حیات وحش نایبندان در موقعیت جغرافیایی N3236 E5633 در استان یزد واقع است. پناهگاه حیات وحش نایبندان طبس كه در عمق كویر یزد – طبس واقع شده جاذبه ای بكر و تماشایی است كه علاقمندان به حیات وحش را به سوی خود می خواند. یزد از جمله مناطقی است كه ۱۴ منطقه حفاظت شده، پناهگاه حیات وحش و پارك ملی دارد كه وسعت آنها به بیش از دو میلیون و ۷۰۰ هكتار می رسد اما این مناطق كمتر به علاقمندان حیات وحش معرفی شده اند و بسیاری از آنها در گمنامی به سر می برند. پناهگاه حیات وحش نایبندان در عمق كویر یزد – طبس نیز از جمله جاذبه های بكری است كه كمتر به معرفی آن پرداخته شده در حالی كه این پناهگاه می تواند به عنوان جاذبه گردشگری حیات وحش معرفی شود و سالانه هزاران نفر از علاقمندان را به سوی خود جذب كند. پناهگاه حیات وحش نایبندان طبس واقع در مناطق خشك ایران با هدف حمایت از گونه های جانوری كمیاب مانند جبیر، یوزپلنگ و … از اول آذرماه سال ۱۳۷۴ تا اول آذرماه سال ۱۳۷۹ به مدت پنج سال به عنوان منطقه شكار ممنوع انتخاب شد و در نهایت با تلاش ماموران محیط زیست و احیای حیات وحش منطقه در سال ۱۳۸۰ مساحتی بالغ بر یك میلیون ۴۲۲ هزار و ۵۴۲ هكتار از این عرصه به پناهگاه حیات وحش نایبندان طبس ارتقا یافت. بخش عمده این منطقه را سیمای دشتی تشكیل می دهد كه در نزدیكی تیپ كوهستان قرار دارد و دارای شوره زارهای وسیع است. نایبندان را به دلیل برخورداری از گونه های مختلف و متنوع جانوری و گیاهی می توان تصویری از اوج زیباییهای خلقت دانست. از مهمترین ویژگی های این پناهگاه، وجود یكی از مهمترین زیستگاه های یوزپلنگ آسیایی در این منطقه است و وجود زیستگاه های متنوع و كاروانسراهای قدیمی نیز زمینه فعالیت علمی و گردشگری در این پناهگاه را فراهم كرده است. پناهگاه حیات وحش نایبندان در جنوب و جنوب غربی طبس واقع شده است. فاصله پناهگاه با مركز استان حدود ۲۰۰ كیلومتر و فاصله تا شهر طبس حدود ۴۰۰ كیلومتر است و مسیرهای دسترسی به آن شامل جاده اصلی یزد – طبس و نیز جاده اصلی طبس – راور است كه هر دو جاده به عنوان بخشی از مرز منطقه نیز محسوب می شوند. پناهگاه حیات وحش نایبندان طبس، بیابانی با چشم اندازهای وسیع و زیبا، واجد ارزشهای گردشگری طبیعی است. وجود دق های وسیع و اراضی تپه ماهوری، ماسه بادی و شوره زارهای گسترده از جلوه های موجود در پناهگاه است. علاوه بر آن وجود رویش گاه های جنگلی طبیعی و نسبتا گسترده تاغ در پیرامون این بیابانها و تپه ماهورهای ماسه ای در بخشهای شرقی و مركزی منطقه از عمده ترین چشم اندازهای زیبای منطقه محسوب می شود. گرچه سیستم خشك پناهگاه حیات وحش نایبندان به دلیل وجود برخی موانع طبیعیع شرایط لازم را برای فعالیتهای كشاورزی ندارد اما امكان رشد و گسترش بخشی از جوامع گیاهی و امكان زیست بسیاری از گونه های جانوری را فراهم كرده است. پناهگاه حیات وحش نایبندان طبس در ناحیه رویشی ایران و تورانی واقع شده است و با توجه به رطوبت كم، فقدان منابع آبی و تبخیر زیاد، اجتماعات نباتی خشكی پسند در منطقه حضور دارند. به طوری كلی تاكنون ۱۷۷ گونه گیاهی در این پناهگاه شناسایی شده كه نام ۲۶ گونه از آنها در فهرست سرخ موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع آمده است و و تنها پنج گونه از این دسته آندمیك نیستند. چوبك تماشایی، كلا میرحسین خار سفید، كلاه میرحسین دم عقربی، بادام عاجی، بادام خاكستری، گون درختچه ای، زیره كرمانی و زیره سیاه را از انواع گونه های گیاهی این منطقه برشمرد كه این گونه ها از ارزش حفاظتی بالایی برخوردارند. گرچه تنوع حیات وحش در پناهگاه حیات وحش نایبندان به اقتضای ماهیت طبیعی و شرایط اكولوژیك منطقه زیاد نیست اما گستردگی وسعت پناهگاه، تعارضات اندك و وابستگی ناچیز جوامع انسانی به منابع طبیعی منطقه، شرایط طبیعی و نسبتا بكری را برای زیست گونه های بومی و ارزشمند پناهگاه فراهم آورده است. جمعیت های نسبت مناسبی از قوچ و میش در تپه ماهورها تا دامنه ارتفاعات نایبند وجود دارند و به همراه جمعیت كم تراكم جبیر در زیستگاه های دشتی و تپه ماهورها طعمه های مناسبی را برای معدود بازمانده های یوزپلنگ آسیایی فراهم كرده است. كل و بز سلطان صخره ها و ارتفاعات پناهگاه به ویژه قله نایبند محسوب می شود و شواهدی نیز مبنی بر زیست پلنگ در این ارتفاعات به دست آمده است. ر زیستگاه های مختلف پناهگاه حیات وحش نایبندان، گونه های متعددی از راسته حشره خواران، جوندگان، گوشتخواران، خرگوشیان، زوج سمان و خفاش ها زیست می كنند. یوزپلنگ آسیایی از گونه های برجسته پناهگاه حیات وحش نایبندان محسوب می شود و دامنه انتشار این گونه به طور عمده در بخش های تپه ماهوری، نیمه كوهستانی ، مناطق نیمه بیابانی و بیابانی است. به طور كلی تنوع پستانداران در پناهگاه حیات وحش نایبندان نسبتا مطلوب و پنج گونه به عنوان گونه های آسیب پذیر از سوی IUCN معرفی شده اند. پستانداران شناسایی شده منطقه به چهار راسته و هفت خانواده تعلق دارند كه بز كوهی، قوچ و میش، جبیر، شغال، روباه شنی، شاه روباه، خارپشت ایرانی، تشی، خرگوش، پامسواكی بزرگ، كفتار، كاراكال، گربه شنی، یوزپلنگ و روباه معمولی از آن جمله هستند. بخشی از پرندگان استان شامل گونه های زیستگاه های بیابانی و نیمه بیابانی هستند كه با تراكم نسبتا پایینی در مناطق كویری شهرستان طبس و در پناهگاه حیات وحش نایبندان گسترده اند كه تعدادی از این پرندگان در طول سال به صورت بومی در این منطقه زیست می كنند و تعدادی نیز به صورت مهاجر مدتی از سال را در این منطقه به سر می برند. پرندگام بومی، زیبا و ارزشمند پناهگاه حیات وحش نایبندان نظیر هوبره، باقرقره شكم سیاه، باقرقره گندمی، كبك، تیهو و چكاوكها در كنار طیف وسیعی از پرندگان شكاری نظیر دلیجه، سنقر، سارگپه، عقاب طلایی، بحری و … جلوه های دیگری از تنوع زیستی عرصه را به تصویر كشیده اند. ۱۲ گونه پرندگان شناسایی شده منطقه نایبندان طبس در معرض تهدید و یا كمیاب هستند. گونه های متعددی از خزندگان در زیستگاه های متنوع حیات وحش نایبندان زیست می كنند اما شناسایی دقیقی از آنها به عمل نیامده است به همین دلیل مشاهدات محیط بانان و كارشناسان بازدید كننده حاكی از بالا بودن پتانسیل زیستی خزندگان در این منطقه است. شرایط اكولوژیك منطقه و دست نخوردگی زیستگاه ها موجب ایجاد شرایط مطلوب برای زیستن خزندگان ارزشمند بیابانی در این عرصه شده است اما در مورد خزندگان پناهگاه حیات وحش نایبندان نیز اطلاعات مستند اندكی جمع آوری شده است. از مهمترین گونه های شناسایی شده این منطقه به مار شتری، شترمار شیرازی، مار قیطانی، مار خالدار، مار جعفری، جكوی دم پخ گایزرلینگ، آگامای استپی، آگامای چابك و آگامای سر وزغی دم سیاه میتوان اشاره كرد. در مورد جوندگان و خفاش های نایبندان نیز اطلاعات ناچیزی در دست است اما به طور قطع ناشناخته های ارزشمندی در این پناهگاه وجود دارند كه امیدواریم آیندگان در شناخت این مواهب خدادادی همت گمارند. در زمینه قابلیت های گردشگری پناهگاه حیات وحش نایبندان می توان به وجود زیستگاه های متنوع، تنوع زیستی و كاروانسرای قدیمی در مسیر راه ابریشم اشاره كرد كه می تواند به نحو موثری زمینه فعالیت علمی گردشگری در این پناهگاه را فراهم كند. سرزمین سیاه و چشمه های آب سرد و گرم و دیگ رستم، قلعه ملك شور، كاروانسرای حوض قربان و رباط چهل پایه تنها چند نمونه از ده ها نمونه از مكان ها و ابنیه تاریخی واقع در پناهگاه نایبندان طبس است كه می توانند در گردشگری این منطقه نقشی به سزا ایفا كنند. در تعریفی تنها نمونه ای از این جاذبه ها می توان گفت كه سرزمین سیاه و چشمه های آب سرد و گرم دیگ رستم زمینی است كه واقعا سنگ باران شده است. در این سرزمین سنگهای سیاهی در سطح زمین پراكنده شده اند و جنس سنگها بازالت از مواد آتشفشانی درونی است. البته نه آتشفشانی با دهانه معلوم و مشخص، بلكه این سنگها به علت جابجایی گسل نایبند در اواخر دوران دوم زمین شناسی به فضا پرتاب و در سطح وسیعی از زمین پراكنده شده اند. در كنار این سنگها، دقی وجود دارد به نام دق سرد و گرم و دو چشمه آب سرد و گرم در كنار دق كه آب سرد آن به طور معمول جاری و آب گرم از زمین می جوشد و احتمالا دهانه فوران سنگهای مذكور، همین كویر سرد و گرم باشد. اینها همه گوشه ای از جاذبه های بكر و دست نخوره نایبندان طبس است در صورت معرفی و ورود بخش خصوصی برای ایجاد صنعت توریسم، می تواند نایبندان را جهانی كند. پس از معرفی منطقه حفاظت شده كالمند – بهادران و پناهگاه حیات وحش نایبندان طبس، در گزارشهای بعدی سایر مناطق حفاظت شده یزد از جمله پناهگاه حیات وحش دره انجیر، پارك ملی سیاه كوه، پناهگاه حیات وحش بوروئیه خاتم، منطقه حفاظت شده كوه بافق و … پرداخته خواهد شد.