این شهر تاریخی كه حدود دویست هكتار و سعت دارد در فاصله ۲۳ كیلومتری شمال غربی شهر فعلی كازرون قرار دارد . بنابراطلاعات دقیق و مكتوب كه در مركز شهر بر روی دو ستون یادبود نوشته شده ، این شهر در زمان شاپور اول ( ۲۷۲-۲۴۱ میلادی ) دومین و یكی از مقتدرترین پادشاهان ساسانی و توسط یك معمار سوری بنام « اپسای » دبیر طراحی و ساخته شد. و بنا برهمین كتیبه ، شاپور در سال ۲۴ سلطنتش از شهر بیشاپور بازدید نموده است .
صرف نظر از اینكه خاستگاه دولت ساسانی سرزمین فارس بوده ، آب فراوان ، هوای مساعد ، زمین های حاصلخیز ، چشمه ها و موانع طبیعی و قرار گرفتن در مسیر جاده شاهی ، باعث شد شاپور پس از پیروزی بر والرین (امپراطور روم) این محل را برای بنای شهری كه نام خود را برآن نهاد ، انتخاب نماید.
این شهر در كنار شهرهائی همچون استخر، داراب گرد ، اررجان ، اردشیر خوره از مهمترین شهرهای استان فارس در عهد ساسانی بوده و تا زمان سلطنت بهرام دوم رونق خود را حفظ كرد ، اما پس از آن به علت توجه پادشاهان ساسانی به غرب قلمرو خود ( تیسفون ) رونق آن كمتر شد . با ورود اسلام به ایران به تدریج رونق و آبادی از این شهر رخت بر بست و به جای آن گازرگاه ( كازرون فعلی) رونق می یابد اما در هر حال بیشاپور همچنان به حیات خود ادامه می دهد ، به طوری كه در قرون سوم تا پنجم هجری قمری این شهر مورد ستایش مورخان وجغرافی دانان بزرگی چون استخری ، ابن بلخی و… قرار گرفته است .
تاریخچه حفاری در شهر بیشاپور
در بین سالهای ۱۳۱۹ – ۱۳۱۴ هجری شمسی برای اولین بار ژرژ سال و دكتر گیرشمن نمایندگان اعزامی از موزه لوور پاریس ، اقدام به عملیات كاوش باستان شناسی در این شهر تاریخی نمودند و بنای رفیع و چهار گوشی را كه با سنگهای « دوجداره » ساخته شده بود ، آتشگاه نامیدند و تالار عظیم و سر پوشیده وسیعی را به نام كاخ اختصاصی و مكان دیگری را به نام جایگاه نذورات و یك ایوان مزین به موزاییك را به دنیای باستان شناسی و تاریخ معرفی كردند . این حفاری ها ادامه نیافت و برای مدت ۳۰ سال متوقف گردید .
سرانجام اداره كل باستان شناسی و فرهنگ عامه تصمیم گرفت با اعزام یك گروه باستان شناسی ایرانی به سر پرستی دكتر سرفراز عملیات كاوش در بیشاپور را به منظور روشن ساختن چگونگی حفاری های گذشته و ظاهر ساختن اسكلت این شهر آغاز نماید . در بهمن ماه ۱۳۴۷ هیات باستان شناسی در شهر شاپور مستقر گردید و شروع به كار كرد . این عملیات حدود ۱۰ سال به طول انجامید كه با همت و تلاش شبانه روزی هیات باستان شناسی به ویژه استاد گرانقدر آقای دكتر سرفراز ، برج و باروی شهر ، معبد آناهیتا ، كاخ شاپور ، مسجد دوره اسلامی ، ستونهای یادبود و برخی آثار ارزشمند دیگر سر از خاك بیرون آورد. عملیات این گروه نیز در سال ۱۳۵۷ متوقف گردید .
مجددا در بهمن سال ۱۳۷۵ عملیات حفاری این شهر به سر پرستی دكتر سرفراز آغاز گردید اما در اردیبهشت ۱۳۷۶ متوقف ماند .پس از آن چند فصل حفاری توسط آقایان مهندس مهریار و نوروزی صورت گرفت و از سال ۱۳۸۲ مهندس امیری بعنوان مسئول پروژه بیشاپور تعیین شده است .
مشخصات شهر بیشاپور
شهر تاریخی بیشاپور با موهبتی كه طبیعت زیبای جلگه شاپور در دشت سبز كازرون و رودخانه باصفای چشمه ساسان در اختیار آن گذارده بود و بااستفاده از فرمها و موتیف های تمدنهای دیگر در امر هنری و تزئینی و بر اساس و خواست و رویاهای بزرگ و جاه طلبانه شاهی ، چنان بادقت طراحی و اجرا شده كه با زیباترین و ثروتمند ترین شهرهای دنیای متمدن آن زمان مانند انطاكیه عروس زیبای شهرهای بیزانس ( روم شرقی) رقابت می كرد و به از آن بود .
شهر بیشاپور براساس طرحی جدید ( هیپوداموس ) به صورت مربع مستطیل ساخته شده و تا قرن هفتم هجری قابل سكونت بوده است . دو خیابان شمالی – جنوبی و شرقی – غربی ، شهر را به چهار قسمت تقسیم نموده و هركدام از این خیابانها به یكی از دروازه های شهر راه داشته است . دروازه اصلی شهر در ضلع غربی بوده كه امروز بقایای پل آن موجود است . این شهر از چهار طرف محافظت می شده است . درضلع شمالی قلعه دختر و دیوار برج مانند ، در ضلع غربی رودخانه شاپور در ضلع شرقی و جنوبی ، خندق از شهر محافظت می نموده است .
بیشاپور شامل دو قسمت است :
۱ – ارگ سلطنتی كه بناهای شاخص دوره ساسانی مثل معبد آناهیتا ، تالار شاپور ، ایوان موزائیك ، كاخ والرین و … را شامل می شود
۲- قسمت عامه نشین شهر كه بخش و سیعتر شهر را شامل می شود و در برگیرنده خانه های مسكونی ، اماكن عمومی مثل حمام ، كاروانسرا ، بازار و … می گردد .
جغرافی دانان مسلمان از بیشاپور به نامهای به شاپور – به اندیوشاپور – ویه شاپور – شاپور – بیشاور – بیشاپور نام برده اند كه همگی نام بیشاپورمركز ایالت و كوره شاپور خوره بوده است .
معرفی آثار تاریخی بیشاپور
شاهكار حجاری های عصر ساسانی در تنگ چوگان در مجاورت شهر بیشاپور و بركرانه رودخانه شاپور باقی مانده است . شش نقش برجسته در دو طرف تنگ چوگان حجاری شده است ، نقش ها بیانگر پیروزی ها و تاجگذاری پادشا هان ساسانی است ازمجموع شش نقش ، سه نقش بیانگر پیروزی شاپور بر والرین امپراطور روم می باشد و سه نقش دیگر مربوط به پیروزی بهرام دوم بریاغیان ، تاج ستانی بهرام اول از مظهر اهورامزدا و پیروزی شاپور دوم بر یاغیان و دشمنان است .
با توجه به قداست و اهمیت آب در آئین زرتشت و دربین آریائی ها ، معابدی برای نیایش و ستایش آب ساخته شد كه معبد آناهیتا ( الهه آب ) یكی از مهمترین آنها به شمار می آید. به نظر می رسد كه شاهان اولیه ساسانی هر گز از اجرای این فریضه دینی كه موجب رضایت خاطر اهورامزدا و جلب قلوب مردم می گردید غافل نبوده اند برای ایزد آناهیتا كه فرشته دودمان و پیروزی آنها محسوب می شد معابد و نیایشگاه ساختند ومقام آن را به درجه اهورا مزدائی ارتقاء دادند . آثار و اسنادی از این ستایش بر روی پایه ستونهای مكشوفه شوش و همدان وجود دارد كه اردشیر( موسس سلسله ساسانی ) می گوید « ایزدان مهر و آناهیتا مرا یاری كردند » و اضافه می كند « بشود كه اهورا مزدا ، آناهیتا و میترا مرا در پناه خود گرفته و از هر كینه و خصومتی حفظ كنند» .
بنای معبد آناهیتا در بیشاپورنه تنها از نظر معماری بی نظیر و فوق العاده است ، بلكه از لحاظ رعایت دستگاههای تنظیم و تقسیم كننده و كنترل جریان اب نیز نظیر نداشته است و شاید فقط بتوان آن را با معبد ناهید استخر مقایسه كرد.
برای ایجاد چنین پرستشگاه عظیم محوطه ای به ابعاد ۷×۲۳×۲۷ متر مكعب در عمق زمین خاكبرداری شده و شالوده آن بر طبق نقشه و طرح تنظیمی پیش بینی شده به نحوی گذارده شد تا آب رودخانه شاپور كه در فاصله ۲۵۰ متری این مكان قرار دارد انشعابی از آن به درون این بنا جاری گردد.
البته پیش از احداث این معبد در این مكان قنات جریان داشت و معماران و سازندگان ساسانی با توجه به گذر آب بگونه ای معبد را انتخاب و شالوده ریزی كرده اند كه از این موقعیت مناسب حد اكثر استفاده را برای گردش آب در آن به عمل آید . هنور بقایای این قنات قدیمی در انتهای دالان غربی قابل رویت است .
این بنای مكعب شكل كه از سطح زمینهای اطراف خود در حدود ۶ متر پائین تر ساخته شده از ۱۴ متر ارتفاع آن فقط ۸ متر از سطح طبیعی اطراف نمایان بوده و بقیه سطوح به علت سردابه ای بودن در عمق زمین قرار گرفته . در صحن داخلی آن آبگیر كم عمقی با گنجایش ۶۰ متر مكعب آب ساخته شده و اطراف آن سكوئی بوجود آمده كه نیایشگران می توانستند هنگام اجرا ی مراسم مذهبی بر روی آن گرد آیند . این سكو از قطعات سنگهای بزرگ حجاری شده فالبی به ابعاد ۴۷×۱۴۰ سانتی متر ساخته شده است . در وسط هر یك از ورودیها مجرای آبی در داخل سنگهای زیر كف پوش درگاه حجاری شده است تا از هر سه طرف بنا، در مواقع لزوم ( احتمالا در اعیاد و جشنها و مراسم مذهبی ) آب به درون معبد جاری شود . مجرای خروجی آب چاهیست كه ۴ متر عمق دارد و برای احداث آن محوطه ای را به طول و عرض ۱۸۰ سانتی متر خاكبرداری نموده اند كه با ۴ قطعه سنگ ۹۰×۹۰ سانتی متر از نوع سنگهای كف پوش معبد پوشیده می شده است به طوریكه هم آهنگی و روپوش چاه با كف آبگیر بطور یكنواخت رعایت می شده و مجرای خروجی آب كاملا از نظر پنهان بوده است . نحوه ورود و خروج آب در این معبد تابع نظم و ترتیبی خاص بوده كه حتی المقدور آب معبد پاك و تازه باشد و به همان اندازه كه آب از سه طرف وارد می شود از مجرای سه گانه به تد ریج و غیر محسوس به زمین فرو می رود . دقت و رعایت چنین امری برای گردش آب ، اهمیت و احترام خاص مذهبی و توجه به نیای فرشته آب را در آن زمان كاملا نشان می دهد .. با توصیفی كه به عمل آمد معلوم می شود كه دراین مكان نوازش و بازی با آب و نیایش آب بیش از هر چیز دیگری مورد توجه بوده است .
جایگاه نذورات ( ستونهای یادبود)
این ستونها در حاشیه خیابان شرقی-غربی كه از مركز شهر می گذرد و خیابان شمالی و جنوبی را قطع می كند قرار دارد. بر روی این دو ستون كتیبه ای به خط پهلوی اشكانی و ساسانی وجود دارد كه در واقع سند تاریخی شهر سازی بیشاپور است كه متن آن بدین شرح می باشد : « در فروردین ماه سال ۵۸ از آتش اردشیر (در) سال ۴۰ از آتش شاپور از آتش های شاهی (در) سال ۲۴ این تصویر(پیكره) به بغ مزداپرست شاپور شاهان شاه ایران و انیران كه چهره از ایزدان دارد فرزند به بغ مزدا اردشیر شاهان شاه ایران كه چهره از ایزدان دارد نوازنده خدایگان پاپك شاه (این) كار اپسای دبیر از شهر حران از خاندان خویش …وبدین روال زمانی به بغ مزدا شاپور شاهان ایران و انیران كه چهره از ایزدان دارد (بدین جا آمد) و زمانی كه شاهان شاه این پیكر را دید (ایستاده) به اپسای دبیر سیم و بندگان و كنیزان و باغها و دارائی بخشید» . تندیسی از شاپور اول در میان این دو ستون وجود داشته است كه متاسفانه با گذشت زمان ازبین رفته است . ارتفاع این ستونها از كف تا انتها به حدود ۹ متر می رسد .
تالار تشریفات
تالار عظیم تشریفات در جنوب شرقی معبد آناهیتا قرار گرفته است . مساحت آن ۷۸۱ متر مربع است . شاید بتوان آن را در ردیف اولین و بزرگترین آثار معماری گنبد دار زمان ساسانی محسوب كرد . این تالار مركب از چهار ایوان متقابل و متقارن است كه بر فراز آن گنبدی شلجمی شكل كه ۲۵ متر ارتفاع داشته قرار دارد . صحن مركزی تالار به صورت مربع شكل است . این بنا دارای ۶۴ طاقچه است كه با موتیف های مختلف گچ بری نظیر برگ كنگر ’ برگ مو (درخت انگور) و نقوش تزئینی به صورت طرحهای چلیپا شكل كه نشان دهنده خلاقیت معماران عصر ساسانی است تزئین یافته و با گچ بریهای زیبا تزئین شده است .
ایوان موزائیك
این ایوان دارای ۲۵/۱۱ متر طول و ۶/۱۰متر پهناست و با طاق هلالی شكل پوشش یافته بود. در كف این ایوان با مزائیك های رنگین كه با طرحهای تزئینی منقوش شده مفروش بوده است . این موزائیك ها كه از ارزشمند ترین و نفیس ترین آثار بدست آمده از شهر بیشاپور است ’ زینت بخش موزه های لوور پاریس و موزه ایران باستان تهران است . رنگ های به كار رفته در این موزائیك ها و طراحی زیبای آن بسیار چشمگیراست به طوریكه مجموع این موزائیك ها به صورت یك فرش یكپارچه زیبا به نظر می رسید. هنوز آثار كمی از این نوع موزائیك ها به صورت نواری در كناره های دیوار این ایوان وجود دارد.
