طنین كاشی آبی

ایران پر از طنین كاشی آبی است
یكی از نخستین جاهایی كه به‌صورت خیلی ابتدایی نقاشی روی سفال را آغاز كرد، فلات ایران بوده است تا اینكه كم‌كم به شیوه امروزی درآمد.

كاشی كاری هنری است ماندگار كه از دیرباز بر مساجد و اماكن قدیمی كشورمان و نیز اماكن مذهبی جهان نقش بسته است.
به كارگیری انواع مختلف كاشی در تزئینات بناهای مذهبی و مساجد، بیانگر نوعی تقدس است كه در روح هنرهای اسلامی- ایرانی متجلی است. اوج هنر كاشی سنتی كه قدیمی ترین سبك آن در مسجد كبود تبریز به كار رفته در زمان صفویه بوده است كه امروز در شهرهایی چون مشهد، شیراز و تهران نیز آثاری از این هنر به چشم می خورد. هم اكنون نیز عمده هنرمندان این رشته در اصفهان هستند.
اما یكی از معروف ترین این افراد نوه حاج حسین خاك نگار مقدم (هنرمند مشهور كاشی كار در زمان قاجار و پهلوی)، سعید خاك نگار مقدم است كه از هنرمندان مشهور و بنام این دوره است.
او در تهران ساكن است. آثار این خاندان در تمام شهرهای ایران به چشم می خورد و این هنر در خانواده آنها موروثی است.
كاشی ها انواع مختلف دارند و هر نوع آن دارای كاربردی ویژه است. كاشی مخصوص كتیبه یك نوع آن است كه در بدنه ساختمان ها و ایوان و گلدسته های مساجد استفاده می شود. كاشی تزئینات جلوی محراب و انواع شبكه ها و استفاده در نورگیری از دیگر انواع مختلف كاشی سنتی است.
چند تن از هنرمندان كاشی ساز اصفهانی كاشی كاری های موجود از زمان قاجاریه را در ساختمان های قدیمی تهران و كرمانشاه از كارهای هنری زبده كاشی می دانند. اما سعید خاك نگار مقدم براین عقیده است كه به طور كلی در دوره صفویه، معماری در ایران پا می گیرد و ترقی می كند كه یكی از تبعات هنر معماری آن دوره، رشد صنعت كاشی كاری بوده است. از مهم ترین بناهایی كه این مجموعه و هنر را به طور كامل در خود جای داده می توان به، میدان نقش جهان اصفهان اشاره كرد. سپس در دوره زندیه هم این هنر ادامه داشت تا اینكه در دوره قاجار همین كاشی كاری با سبكی مخصوص به این دوره به كار خود ادامه داد.

خاك نگار مقدم طرح و رنگ آمیزی دوره قاجار را خاص می داند و می گوید: ۹۰درصد طرح های این دوره از روی نقاشی، طراحی و رنگ آمیزی ای كه كاملا با دوره های قبل متفاوت بوده كشیده می شده است. یعنی از گل هایی كه به طبیعت نزدیك تر بود. در اصطلاح كاشی كاری به این كارها «بوته فرنگی» یا «كار فرنگی» می گفته اند چون نقش هایی كه استفاده می شد بیشتر از كارهای غربی اقتباس شده بود ضمن آنكه استفاده زیاد از رنگ قرمز خوشرنگ و زرد در این دوره بسیار زیاد شد. در دوره های قبل بیشتر از رنگ های لاجوردی و فیروزه ای استفاده می شد. از نمونه های كاشی كاری دوره قاجار می توان به كاخ گلستان اشاره كرد.
این هنرمند درخصوص معرفی هنر كاشی كاری می گوید: این هنر را می توانیم نقاشی روی كاشی یا كاشی كاری بنامیم كه همانند هنرهایی مثل معرق و… همگی از یك هنر سرچشمه می گیرند و آن هنر تكامل یافته سفال است؛ سفال یكی از قدیمی ترین صنایع بومی ایران بوده و به عبارتی مهد سفالگری در ایران بوده است.
یكی از نخستین جاهایی كه به صورت خیلی ابتدایی نقاشی روی سفال را آغاز كرد، فلات ایران بوده است تا اینكه كم كم به شیوه امروزی درآمد. كاشی هم یكی از زیرشاخه های سفال است. كاشی پس از خارج سازی از قالب به صورت خام، پخت می شود و سپس كار لعاب دهی آن در رنگ های مورد نظر انجام می گیرد. به دنبال لعاب دادن، پخت مجدد صورت می گیرد كه با این كار كاشی با یك رنگ ساده به دست می آید.
دسته دیگری از هنرمندان اصفهانی اصیل ترین سبك كاشی كاری را در طرح سلجوقی می دانند و پس از آن طرح های عباسی، اسلیمی، قاجاری و گل و بوته را از لحاظ اصالت در مرحله بعدی قرار می دهند. كاشی سازی و كاشی كاری در كشورهای تركیه، ایتالیا، مراكش و یونان نیز رایج است كه سبكی متفاوت از سبك ایرانی دارد و ایران در این هنر به خصوص در كار معرق اصالت خود را حفظ كرده است. یك هنرمند معرق كار نیاز به كاشی الوان، نقشه صحیح، ابزار كار و خطاط دارد، به همین دلیل است كه هیچ كارگاه كاشی سازی را نمی توان دید كه در آن نقاش و خطاط وجود نداشته باشد و به همین سبب كارگاه كاشی سازی با مشاركت ۲ یا چند تن از هنرمندان این هنرها ایجاد می شود.
صنعت كاشی سازی و كاشی كاری بیش از همه در تزئین معماری سرزمین ایران و به طور اخص بناهای مذهبی به كار گرفته می شد البته اغلب نیز بر سردر ورودی منازل و مقداری هم در داخل بنا و حوضخانه ها به كار می رفت. خاك نگار مقدم در این خصوص می گوید: در قدیم معماران در كارهای خود از مقداری كاشی كاری هم استفاده می كردند. مثلا در سردر منازل یا نمای بیرونی ساختمان كه در خیابان ها بود، نمونه هایی در ساختمان هایی كه از دوره های قبل در خیابان سعدی، فردوسی و انقلاب فعلی هنوز هم وجود دارد، می توان دید.
این هنرمند برجسته می افزاید: پدر بزرگم كه یكی از كاشی سازان و كاشی كاران بنام دوره قاجار و پهلوی بود در این خصوص همیشه می گفت: در آن زمان كه شهردار تهران بوذرجمهری بود از مردم می خواست كه در صورت ارائه جواز ساختمان سازی باید از كاشی كاران بخواهند كه نمای بیرونی ساختمان را كاشی كاری كنند. به همین دلیل ساختمان ها در آن دوره از زیبایی خاصی برخوردار بوده است؛ به دلیل آنكه معماران این دوره خود را ملزم به استفاده از از كاشی در ساختمان می كردند، اما معماران و مهندسان فعلی خود را ملزم به رعایت چنین نكاتی نمی دانند.
البته شاید كاشی كاری با طرح های امروزی، همخوانی نداشته باشد هرچند اگر معماران امروزی ذوق و حوصله به خرج دهند، می توانند با معماری امروزی هم این كار را تلفیق كنند كه نه تنها به زیبایی ساختمان لطمه نزند بلكه ساختمان را شكیل تر هم بكند. البته استفاده از كاشی در برج و امثال آن به نظر من اصلا كار جالبی نخواهد بود. به هر حال در روزگار فعلی و عصر حاضر در مكان های عمومی نظیر مدارس، دانشگاه ها، مساجد، محراب ها و… از كاشی كاری استفاده می شود.

امروزه افراد مطابق سلیقه خود به كاشی ساز ها مراجعه می كنند تا برایشان كاشی كاری انجام دهند اما در نهایت اصل كار كاشی سازان امروزه سفارش برای سردر دانشگاه ها، مدارس و مساجد است.
اصولا وقتی یك نفر دارنده چیزی باشد، بعداز مدتی آن فعل برایش حكم یك كار روزمره و عادی را پیدا می كند، درخصوص هنر كاشی كاری هم باید به همین نكته اشاره كرد كه همه ما از بچگی در جاهای مختلف با این هنر آشنایی داشته ایم. مثلا مساجد، سردرخانه ها و حتی پلاك خانه ها دارای كاشی كاری بوده است به همین دلیل این هنر دیگر آن جاذبه ای را كه برای یك خارجی می تواند داشته باشد، برای ما ایرانی ها ندارد. اما با این حال باز هم افراد زیادی هستند كه مشتاقانه درصدد تلاش برای یادگیری این هنر هستند. اما در راه رسیدن این افراد مشتاق و علاقه مند به این هنر سدی نهفته است و آن هم نبود كلاس های آموزش هنر كاشی سازی و كاشی كاری است.
سعید خاك نگار مقدم، استاد بنام هنر كاشی كاری در كارگاه خود تنها می تواند به آموزش دانشجویان رشته های صنایع دستی و… بپردازد و همین استاد فرهیخته و دلسوز از متولیان وزارت ارشاد گله مند است و می گوید: تنها متولی این كار وزارت ارشاد است كه متأسفانه هیچگونه كلاسی برای آموزش كاشی كاری برگزار نكرده است. من نیز امكاناتم بسیار اندك است و نمی توانم برای افراد عادی و علاقه مند كلاس آموزشی برگزار كنم. ما در ایران همه كلاس های آموزشی مختلف صنایع دستی از خاتم كاری و خطاطی گرفته تا زردوزی و تذهیب و ترصیع و… را داریم الا همین هنر اصیل ایرانی كه باید بگویم این هنر با بی مهری مسئولان مواجه شده است. استقبال مردم برای آموزش این هنر زیاد است و این استقبال می تواند برای ازبین نرفتن و فراموش نشدن این هنر نوید خوبی باشد اما حیف كه با نبود چنین كلاس هایی برای آموزش افراد، ممكن است این هنر مسیر خود را به سمت فراموشی عوض كند.
این هنر و صنعت از گذشته های بسیار دور در نتیجه مهارت، ذوق و سلیقه كاشی ساز در مقام شیئی تركیبی متجلی شده، بدین ترتیب كه هنرمند كاشی ساز با كاربرد و تركیب رنگ های گوناگون و با در كنار هم قرار دادن قطعات ریزی از سنگ های رنگین و طبق نقشه ای از قبل طراحی شده، به اشكالی متفاوت و موزون از تزئینات بنا دست یافته است. و در همه حال نیز مهارت هنرمند و صنعتكار در نقش دادن به طرح ها و هماهنگ ساختن آنها، بارزترین موضوع مورد توجه بوده است.

این نكته را نیز باید یادآور شد كه مراد كاشی كار و كاشی ساز از خلق چنین آثار هنری هرگز رفع احتیاجات عمومی و روزمره نبوده، بلكه شناخت هنرمند از زیبایی و ارضای تمایلات عالی انسانی و مذهبی، مایه اصلی كارش بوده است. مخصوصا اگر به یاد آوریم كه هنرهای كاربردی بیشتر جنبه كاربرد مادی دارد، حال آنكه خلق آثار هنری نمایانگر روح تلطیف یافته انسان است. همچنان كه «پوپ» پس از دیدن كاشی كاری مسجد شیخ لطف الله در «بررسی هنر ایران» می نویسد: «خلق چنین آثار هنری جز از راه ایمان به خدا و مذهب نمی تواند به وجود آید.» باشد كه در راه ماندگاری این هنر اصیل و ایرانی كوشاتر باشیم.