بهره‌برداری از یك معدن نمك در فاصله كوتاهی از شهر زنجان به كشف اتفاقی جسدی تاریخی منتهی شد كه در عرصه میراث فرهنگی به عنوان یك كشف مهم مطرح شد و توانست بعد از مدت كوتاهی با دوستان نمكی خود به كشف تاریخی در زمینه میراث فرهنگی و گردشگری تبدیل شود.
معدن چهرآباد به دلیل داشتن محیط نمكی تنها محوطه باستانی در ایران است كه مواد آلی موجود را به خوبی در خود حفظ كرده و سالم نگه داشته است.
مواد آلی به دلیل خاصیت فناپذیری زودهنگام در محوطه‌های باستانی به ندرت یافت می شود یا درصورت كشف در شرایط بسیار نا‌مطلوبی به دست می آیند.
در نخستین سال بهره برداری در زمستان ۱۳۷۲ معدنكاران به هنگام باطله برداری و استخراج نمك با بولدوزر نیم تنه انسانی را كه ریش و موی بلند داشت یافتند. این نیم تنه به دلیل سالم باقی ماندن در محیط نمكی به مرد نمكی معروف شد و پس از پایان مطالعات به موزه ملی منتقل شد و تا به امروز در آنجا نگهداری می شود. پس از آگاهی از خبر كشف این مومیایی، پژوهش‌های باستان شناختی نجات بخشی در زمستان همان سال به سرپرستی “هوشنگ ثبوتی” و “علی اصغر میرفتاح” انجام شد.
در نتیجه كاوش شماری اشیای جالب و متنوع از معدن به دست آمد، مهمترین یافته در سال ۱۳۷۲، كشف پای چپ مرد نمكی شماره یك بود كه در داخل چكمه‌های بلند قرار داشت و جنس چكمه نیز از چرم و بلندی آن ۴۸ سانتی متر بود. با پایان گرفتن كاوش، جسد و اشیای مكشوفه برای مطالعات و بررسیهای بیشتر به آزمایشگاه تحقیقاتی پژوهشكده مرمت منتقل شد.
تحقیقات و مطالعات آزمایشگاهی در زمینه‌هایی از جمله آزمایش سال یابی بررسیهای استخوان شناسی با كمك تصویر برداری سی تی اسكن، تعیین گروه خونی، آزمایش DNA انجام شد. نتیجه سال یابی كربن ۱۴ بر روی نمونه‌ای استخوانی و پارچه‌ای قدمت مرد نمكی شماره یك را یكهزار و ۷۰۰ سال قبل یعنی اوایل دوره ساسانی تعیین كرد.
همچنین بررسیهای بیشتر نشان داد كه نیم تنه مكشوفه مربوط به مرد میان سالی بوده كه قبل از مرگ ضربه شدیدی بر سر و صورت او خورده است.
پیش از كاوش‌های سال‌های ۸۳ و ۸۴ در معدن نمك روستای “چهر آباد” براساس یافته‌های ۱۲سال پیش تصور این بود كه معدن، محل كشته شدن شاهزاده ساسانی یا نماینده هیئت حاكمه اقوام سكایی در سده هشت پیش از میلاد بوده است. با كاوش‌های دو فصل اخیر (۸۳ و ۸۴) مشخص شد كه مومیایی‌های مكشوفه از معدن چهرآباد، كارگران و معدن كارانی بودند كه در نتیجه ریزش معدن و فرو ریختن دیواره‌ها و سقف و تونل‌ها كشته و مدفون شده‌اند.
براساس كاوش‌های انجام شده مشخص شد كه معدن از حدود اواخر عصر آهن شناسایی شده است. با توجه به آزمایشات سالیابی كربن ۱۴ مشخص شد كه مرد نمكی ۳، ۴ و ۵ مربوط به دوره هخامنشی با قدمت حدود دو هزار و ۳۰۰ سال و مرد نمكی ۱، ۲، مربوط به دوره اشكانی و اوایل ساسانی، با قدمت حدود یكهزار و ۸۰۰ سال قبل بوده است.
با شواهد و مدارك موجود، ریزش تونل‌های معدن چهرآباد، دست كم دوبار و با فاصله زمانی حدود ۵۰۰ سال رخ داده است.
نخستین بار در حدود دو هزار و ۳۰۰ سال پیش و به هنگام فعالیت معدن كاران بخش بزرگی از تونل‌های معدن ریزش و در آن مردان نمكی ۳، ۴ و ۵ كشته شده اند و سپس با گذشت حدود ۵۰۰ یا ۶۰۰ سال دوباره حادثه‌ای دیگر در معدن نمك رخ داد و در نتیجه آن مردان نمكی ۱ و ۲ نیز كشته و مدفون شده اند.
مردنمكی شماره یك و دو
با وجود كشف استثنایی مرد نمكی شماره یك در سال ۱۳۷۲ متاسفانه تلاش چندانی برای تعطیل كردن استخراج مكانیكی و لغو بهره برداری از معدن صورت نگرفت.
پاییز ۱۳۸۳ معدنكاران در حین كار با بولدوزر مجددا با بقایای اسكلت انسانی مواجه شدند كه بدلیل كار با بولدوزر تا حد زیادی متلاشی شده بود و با جستجوی معدن كاران در میان خاكهای آشفته علاوه بر جمع آوری قسمتهایی از بقایای انسانی تكه تكه شده، شماری اشیا به دست آمد كه توسط بهره بردار به اداره میراث فرهنگی و گردشگری استان منتقل شد.
بررسی های اولیه بر روی بقایای انسانی كه پس از انتقال به میراث فرهنگی، مرد نمكی شماره ۲ نامگذاری شد، نشان داد كه این بقایا متعلق به مردی میانسال با میانگین قد حدود ۱۸۰ سانتی متر بوده كه در جریان ریزش دیواره‌ها و سقف تونل كشته شده است.
از جمله اشیایی كه همراه این مرد نمكی یافت شد می توان به تكه سبد و میخهای چوبی، طنابهای گیاهی و منسوجات اشاره كرد.
كشف اتفاقی مرد نمكی شماره ۲ و مجموعه ای از اشیا موجب از سرگیری پژوهش‌های باستان شناختی در معدن نمك چهرآباد بعد از گذشت ۱۱ سال شد.
بنابراین كاوش در معدن با وجود شرایط آب و هوایی نامناسب و دشوار در دیماه ۱۳۸۳ به منظور نجات بخشی آثار و بقایای باقی مانده آغاز شد.
در نتیجه كاوش دو فصل مقادیر زیادی اشیای جالب توجه از معدن چهرآباد به دست آمد كه بسیاری از اشیای تهیه شده از مواد آلی بود.
در معدن چهرآباد به دلیل وجود مقادیر فراوان نمك كه باعث محدود شدن فعالیت میكرو ارگانیسم ها می شود، بسیاری از اشیا از جمله اشیای تهیه شده از مواد آلی بسیار سالم و در شرایط مطلوبی است.
مرد نمكی شماره سه
مرد نمكی شماره ۳ همچون مرد نمكی ۲ به صورت اتفاقی و طی كار باطله برداری بولدوزر توسط معدن كاران در سال ۱۳۸۳ كشف شد.
بدلیل سقوط یك صخره بسیار بزرگ نمك بر روی مرد نمكی شماره ۳ و همچنین كشف آن توسط بولدوزر ، این جسد نیز به صورت متلاشی شده و تكه تكه به دست آمد.
آنچه كه مرد نمكی شماره ۳ نامیده شد در واقع بقایای استخوان، لباس و قسمتهایی از بافت نرم فردی بود كه همچون معدنچیان دیگر بر اثر ریزش تونل و سقوط یك سنگ چند تنی روی او كشته شده بود.
مرد نمكی شماره چهار
مرد نمكی شماره ۴ سالم ترین و كاملترین جسد نمكی به دست آمده از معدن چهرآباد است و به رغم آسیب دیدگی به هنگام مرگ تقریبا بیشتر قسمتهای بدن این مومیایی سالم باقی مانده است.
این جسد شامل مجموعه ای از استخوان ها و بافت نرمی است كه بر اثر از دست دادن آب بدن كاملا خشك شده است.
براساس تحقیقات انجام گرفته مشخص شد این مومیایی طبیعی، پسر جوانی بوده كه به هنگام مرگ حدود ۱۶ سال داشته است.
قد این مومیایی ۱۷۰ تا ۱۷۵ سانتی متر و بر گوش‌هایش حلقه فلزی دیده می شود، موهای سر وی كوتاه، به رنگ خرمایی و همراه این مومیایی اشیای جالب توجهی نیز كشف شد.
یكی از این اشیا چاقوی فلزی با دسته استخوانی است كه در غلافی چرمی به كمربند پارچه ای این مومیایی بسته شده است و از اشیای دیگر می توان به دو كوزه كوچك سفالی سالم اشاره كرد.
از ویژگیهای بسیار مهم این مومیایی طبیعی، لباس كامل است كه برتن او دیده می شود، این لباس از بالا پوشی بلند، یك شلوار و كفش چرمی تشكیل شده است.
مرد نمكی شماره پنج
این مومیایی طبیعی نیز در كاوش فصل دوم در حالی یافت شد كه به جز سر بقیه قسمتهای بدن زیر صخره و سنگ‌های آواری بزرگ قرار گرفته بود.
شكل جسد نشان می داد كه این شخص نیز همچون نمونه‌های قبلی بر اثر حادثه ای كه منجر به تخریب و ریزش تونل گردیده، كشته و مدفون شده است.
بر خلاف مومیایی نمكی شماره ۴ بیشتر بافت بدن مرد نمكی شماره ۵ پوسیده و از بین رفته بود و بافت نرم فقط در قسمت هایی كوچك از دو دست، پاها بخش هایی از صورت، سینه و لگن باقی مانده بود.
موی سر جسد به شرایط محیطی كه مرد نمكی در آن قرار گرفته بر می گردد، كم بودن میزان نمك در این محیط نفوذ آب از بالای كوه به این بخش از معدن از دلایل اصلی پوسیده شدن زیاد مرد نمكی شماره ۵ است.
در حال حاضر به استثنای مومیایی نمكی شماره ۱ كه در موزه ملی كشور نگهداری می شود، بقیه اجساد و اشیای بدست آمده از معدن چهرآباد در موزه باستان شناسی در عمارت معروف به “ذوالفقاری” شهر زنجان در شرایط مطلوب و تحت نظارت كارشناسان مربوط نگهداری می شوند.
با تلاش مسئولان میراث فرهنگی و گردشگری استان زنجان در محفظه های استاندارد نگهداری می شوند.
معدن نمك چهر آباد با ارتفاع یكهزار و ۳۵۰ متر از سطح دریا در ۷۵ كیلومتری غرب شهر زنجان قراردارد و از نظر جغرافیایی این ناحیه در حوضه آبریز رودخانه قزل اوزن قرار دارد و از تپه ماهور ها و ارتفاعاتی تشكیل شده كه به صورت یك رشته متصل به هم در جهت شمال غرب به جنوب شرق كشیده شده اند.
