قسمت حد فاصل بین طرح چهار ضلعی تا جایی كه ساقه گنبد از آنجا شروع می‌شود ، در صورتی كه از تقاطع قوسهای فرعی به وجود آید ، كاربندی گویند . یا بعبارت دیگر كاربندی سازی ، نوعی پوشش است متشكل از لنگه طاق هایی با قوس معین كه تحت قواعدی هندسی همدیگر را قطع می كنند و قواره اصلی پوشش را به وجود می آورند . كاربندیها ، متشكل ازباریكه ها یا لنگه طاق هایی هستند كه از تقاطعشان ، استخوان بندی پوشش برای سقف به وجود می آید و اكثر مواقع به صورت اسكلت پوشش دوم و كوتاه تر نسبت به سقف اصلی هستند و گاهی بعنوان سقف اصلی نیز مورد استفاده قرار می گیرند .
پیشینه تاریخی
نمونه كامل كاربندی را در قرن چهارم هجری در گنبد مقصوره مسجد جامع نایین می‌بینیم . در قرن سوم هجری در مسجد جامع شیراز به نمونه‌ای بر می‌خوریم كه اگرچه كاربندی نیست ولی شباهت كاملی به كاربندی دارد و مقدمه‌ای است برای آغاز كاربندی .
فرم تپكانه (طاق بندی) را هم كه مقدمه‌ای برای آغاز كاربندی است در قرن سوم هجری در مقبره امیر اسماعیل سامانی در بخارا می‌بینیم . از نمونه‌های كاربندی در قرن پنجم می‌توان كاربندی شبستان شرقی گنبد خواجه نظام الملك مسجد جامع در اصفهان نام برد .
آغاز قرن هفتم مصادف است با حمله مغول به ایرانی‌ها و خرابی‌های بسیار و به دنبال آن نیاز شدید برای ساختن در حد رفع حوائج ضروری و فوری لذا برای استاد فن نه حوصله‌ای است و نه فرصتی كه در هر بنائی هنر نمایی كند در نتیجه باید طرحی یكنواخت را رواج داد كه در تعداد زیادی بنا بدون نقص و اشكال اجرا شود . در اینجا كاربندی به عنوان راه چاره و ضرورت به میان می‌آید .
به نظر می‌رسد كاربندی ابتدا در جنوب و مركز ایران آغاز شد و رفته رفته در دوران تیمور توسط معمارانی نظیر قوام الدین شیرازی و پسرش غیاث الدین به سمر قند و بخارا و خراسان رفت و كم كم در تمام ایران گسترش یافت .
یكی از دلایل رواج كاربندی در مركز و جنوب ایران وجود مصالح عمده و اصلی خشت خام و سنگ لاشه بود كه در آغاز به وفور یافت می‌شد .
كاربندی چون ایجاد پوشش دومی برای طاق اصلی می‌كند عایق حرارتی خوبی محسوب می‌شود راه‌حل‌های اكوستیكی جهت جلوگیری از طنین نامناسب از جانب معماران به صورت‌های مختلف ارائه شده است . استفاده از گره سازی‌های آجری برجسته و فرورفته در بنا (كه به آن هشت و گیر شیرازی گویند) از انعكاس نا مطلوب صدا جلوگیری كرده است و ایجاد انواع سقف‌های كاذب كه به عنوان خوانچه پوش نامیده شده‌اند در ایجاد اكوستیك نقش عمده‌ای دارند .
كاربندیها هم به خاطر شكست‌های متنوعی كه در پوشش داده‌اند به‌عنوان جاذب طنین محسوب می شوند . از مدارك موجود بر می‌آید كه شكل كاربندی از یزد توسط معمارانی كه برای جهان شاه قراقویونلو كار می‌كردند به كاشان می‌آید و رایج می‌گردد . دالان و در كاروانسرائی جنب مسجد میر عماد كاشان كه از تناسبی بسی زیبا برخوردار است نمونه كاربندی یزدی در كاشان است و مسجد كبود تبریز را باید نمایانگر رواج و كمال این شكل در تبریز دانست و نیز نمونه خوب آن در مسجد شیخ لطف‌الله نمایانگر آن است كه به تدریج استفاده از كاربندی یزدی چنان فراوان شد كه هر زمان و هر جا گنبدی می‌ساختند اكثراً شكنج آن را به همین گونه اجرا می‌كردند .
كاربندیها در اكثر بناها به شكل مؤثری عمل كرده‌اند . همچنین در بناهایی كه استفاده از پنجره و دیوارها ممكن نیست مثل بازارها و سایر بناهای عمومی ، معماران در قسمت خورشیدی كاربندی (دایره مركزی) روزن‌هایی ایجاد كرده‌اند كه عبور نور مناسب و تهویه را به بهترین نحو ساخته است و به آن در اصطلاح روشندان گویند .
اجزا و ساخت كاربندی
كاربندی مجموعه باریكه طاق‌های موربی است كه هم دیگر را قطع كرده و از تقاطع آنها (ضلع‌ها) جهت زدن طاق به منظور ایجاد پوشش استفاده می‌كنند قالب این باریكه طاق‌ها با استفاده از نی و گچ به دست می‌آید (این باریكه‌ها را تویزه می‌گویند و در بعضی نقاط ایران لنگه هم نامیده می‌شود) طرز عمل به این ترتیب است كه ابتدا دو یا چهار طاق كامل به عنوان تونیزه اصلی و باربر با مصالح بنائی اجرا كرده و بقیه باریكه طاق ها را به آن متصل می كنند سپس درون آنها طاق می زنند .
یك كاربندی معمولی از بخش‌های زیر تشكیل شده است :
۱- یك سری سمبوسه (مثلث منحنی‌الاضلاعی كه بالاترین قسمت كاربندی را تشكیل می‌دهند .)
۲- یك یا چند ردیف شاپرك (چهار ضلعی منحنی‌الاضلاع) كه قسمت‌های میانی را درست می‌كنند .
۳- یك سری پا باریك (چهار ضلعی‌های انتهایی كه به پا طاق منتهی می‌شوند .)
كاربندیها به دو بخش عمده تقسیم می‌شوند :
۱- كاربندی قالب شاغولی
۲- كاربندی قالب سرسفت
۱- این كاربندی‌های در فضا نسبت به صفحه زمین به‌طور عمودی واداشته می‌شوند بنابراین اكثرا قابلیت حمل بار را دارند و در حالتی كه كاربندیها خود پوشش اصلی باشند مثل چهارسوق‌ها و بازارها حتماً از قالب شاغولی استفاده می‌شود .
۲- كاربندی‌هایی هستند كه قالبشان در فضا نسبت به صفحه زمین به طور مایل است در كاربندی های قالب شاغولی در هر سطح كه بخواهیم كاربندی كنیم بزرگترین دهانه مبنای كار خواهد بود به این ترتیب از نقاط مختلف سطح طاق هادی می‌زنیم كه همه به اندازه طاق بزرگترین دهانه باشد به این ترتیب تیزه همه طاق‌ها در یك طراز قرار می‌گیرد .
این تیزه‌ها پا كار طاقی خواهد شد كه كوتاه تر از سقف اصلی است و به آن شمسه می‌گویند . به باریكه طاق كامل كاربندی زیر هفتی گویند ، به پاره ای كه بین طاق ها دهانه عرضی سطحی و زیرین كاربندی می‌خورد سینه باز می‌گویند همچنین طاق روی كاربندی نامیده می‌شود .
كاربندی قالب شاغولی بر دو نوع است :
۱- كاربندی رسمی
۲- كاربندی اختری
۱-۲. اختری گسیخته
۲-۲. اختری پیوسته
۱- كاربندی رسمی همانطور كه از اسمش پیداست نوع كلاسیك و معمول است كه خطوط كاربندی به موازات اضلاع رسم می‌شود . در این كاربندی پس از تقسیم‌بندی دایره محیطی مستطیل با در نظر گرفتن اینكه طول مستطیل چند تا از تقسیمات دایره را در بر می‌گیرد ، نقاط تقسیم دایره را به همان تعداد به هم وصل می‌كنیم .
۲- در كاربندی اختری نقاط تقسیم دایره محیطی را به طور دلخواه سه به سه یا چهار به چهار یا … به هم وصل می كنیم شكل به دست آمده كاربندی اختری است . در كاربندی اختری اگر شكل از تقاطع اضلاع تعداد كثیر اضلاع (بیشتر مربع) به دست می‌آید اختری گسیخته است . ولی اگر این كثیرالاضلاع‌ها از یك نقطه در محیط دایره شروع و بعد از تكرار به همان نقطه برسد ، اختری پیوسته یا متصل است .
رسمی بندی یا كاربندی
بطور كلی رسمی بندی و كار بندی دارای اصولی كلی هستند ، در رسمی بندی فضاها ، از استقرار بین كمانهای قوسی كه در نتیجه استقرار لنگه قالبها به وجود می آید و سطوح منحنی پیروی می كنند ، با حجمهایی به نامهای زیر هفتی – سوس – نیم سوس – گوش فیل- ترنجی و شمسه .
در كاربندی قطعات كمان قوسهای بزرگ از فضاهای ذكرشده در رسمی بندی ، بسته به نوع كاربندی می باشد كه به نسبت مشخص خرد شده و فضاهایی كه اصطلاحا سینه باز – پا باریك – شاپرك – پرك – سمبوسه – عرقچین – نیم شمسه و سروی خوانده می شوند به وجود می آیند كه درواقع تفاوت چندانی با یكدیگر ندارند .
