كاشی زرین فام از جمله هنرهای سنتی ایرانی است كه به دلیل زیبایی و تكنیك خاص آن همواره مورد توجه محققین بوده است. در این نوشتار با این هنر بیشتر آشنا خواهید شد و از آخرین اخبار پیرامون كشف راز ساخت آن مطلع می شوید.
حضور آثار هنری با ارزش در یك دوره به رغم بحران‌های صوری عمیق،اثبات پویندگی زندگی فرهنگی است،چنان‌كه بحران در هزار بحران در جهان باورها و چگونگی زیست هنرمند و جامعه او خبر می‌دهد.
از انواع كاشیهای تزیینی در بناهای بعد از اسلام، كاشیهای طلایی یا زرین‌فام را می‌توان نام برد كه در اندازه‌هایی متفاوت و به شكل‌های ستاره‌ی هشت پر، شش‌پر، صلیبی،چهارگوشه و هشت‌ضلعی و گاه به شكل دایره یا اشكالی غیر هندسی در كنار كاشیهای كتیبه‌ای به كار می‌رفته است.از آثار به دست آمده چنین برمی‌آید كه كاشی‌هایی با چنین كیفیت قبل از قرن ۱۲ م.ساخته نشده و نمونه‌های قبلی به صورت فاحشی كه با كاشیهای كارگاه كاشان-كه شاخص عالی‌ترین و فراوان‌ترین نمونه‌هاست-چه در كیفیت ساخت و چه در مهارت نقاشی روی كاشی متفاوتند.كاشیهای ستاره‌ای و صلیبی‌شكل متناوبا همراه یكدیگر به صورت جلادار یا لعاب تك‌رنگ(لاجوردین)،در تزیین صفحات ازاره یا باری پوشاندن سطح مقابر و یا سطح دیواره‌های داخلی به كار گرفته می‌شده است.شكل غالب آنها به صورت«ستاره هشت پر»است.اما نمونه‌هایی نادر نیز به صورت ستاره‌های شش‌پر،شش‌ضلعی و هشت‌ضلعی،یافت شده‌اند.
علی‌رغم حملات سیل‌آسای مغول و ویرانگری و دگرگونی‌های عظیم ناشی از آن،ارتقاء كاشیهای موزاییكی با نقش‌های محدود و لعاب فیروزه‌ای،به طرح‌هایی با رنگهای متفاوت برای پوشش كامل یك سطح،از مهم‌ترین ابدعات و اختراعات ایرانیان در فاصله‌ی قرون ۱۳-۱۲ م.بوده است؛گرچه اولین موج حملات مغول در دهه‌ی ۱۲۲۰ م./۶۲۰ هـ.به استان‌های غربی ایران با ركود ناگهانی و نزولی كمیت و كیفیت تولیدات سفالی را موجب شد.
قدیمی‌ترین نمونه‌های این‌گونه كاشی، به تاریخ بعد از ۶۰۰هـ.در بسیاری از موزه‌های جهان موجود است. چهار ستاره‌ی باقیمانده، به تاریخ ۷۳۹ هـ.و یك نمونه،به تاریخ ۷۴۰ هـ.آخرین نمونه‌های باقیمانده این صنعت است.این نمونه‌ها پایان كاشیهای زرین‌فام را كه به مدت یكصد و چهل سال همزمان با حمله‌ی مغول و استقرار ایلخانان-و حتی پس از آن در كارگاه‌های مشهد و نه كاشان-ساخته می‌شده‌اند،مشخص می‌كنند.
این‌گونه كاشی لعابدار از آن جهت قابل توجه است كه تنها كاشی ایرانی است كه مطالعه‌ی آن به سبب دارابودن نام سازنده و زمان ساخت بر آن، می‌تواند مبتنی بر تاریخ باشد و تعداد قابل توجهی از آن در اختیار مجموعه‌داران است.
گفتنی است كه حرارت دادن دو مرحله‌ای برای رسیدن به بهترین و درخشنده‌ترین رنگ‌ها در سفالینه‌های زرین و لاجوردین(مینایی)،كه هم به شكل ظرف و هم كاشی وجود دارد از قرن نهم م.تجربه و در اواخر قرن دوازدهم به مراحل كمال خود رسید.این‌چنین رنگ‌ها منحصران توسط سفالگران ایرانی به كار رفته و هرگز در سوریه،مصر یا بغداد(عراق)تجربه نشده است.برجسته‌ترین رنگهای مكمل را در آن،سیاه درخشنده،شاه‌بلوطی،قرمز،سفید و ورق‌های از زر تشكیل می‌داد كه نام«مینایی»بر این‌گونه ساخت مركب،هم‌اكنون از سوی سوداگران و مجموعه‌داران به آنها اطلاق می‌شود.
«زرین فام» چیست؟
لعاب زرین فام كه ابوالقاسم فردوسی آن را دو آتشه می خواند، رایج ترین و معروف ترین تكنیك در تزئینات كاشی بود. این تكنیك ابتدا در قرن دوم هجری در مصر برای تزیین شیشه مورد استفاده قرار می گرفت. مراحل كار به این شرح بوده كه پس از به كار گیری لعاب سفید بر روی بدنه كاشی و پخت آن، كاشی با رنگدانه های حاوی مس و نقره رنگ آمیزی شده و مجددا در كوره حرارت می دیده و در نهایت به صورت شیء لعابی درخشان و فلزگونه ای در می آمده است. با توجه به مطالعات پیكره شناسی كه بر روی نخستین كاشی های معروف به زرین فام انجام گرفته و نیز از آنجایی كه در این نوع ازكاشی ها بیشتر طرح های پیكره ای استفاده می شده تا الگوهای گیاهی، می توان گفت این نوع از كاشیها به ساختمان های غیرمذهبی تعلق داشته اند احیای كاشی در دوره ایلخانی ویرانی حاصل از تهاجم اقوام مغول در اواسط قرن هفتم هجری، تنها مدت كوتاهی بر روند تولید كاشی تأثیر گذاشت و در واقع هیچ نوع كاشی از حدود سال های ۶۴۲-۶۵۴ ه.ق بر جای نمانده است. پس از این سال ها، حكام ایلخانی اقدام به ایجاد بناهای یادبود كرده و به مرمت نمونه های پیشین پرداختند.
نتیجه چنین اقداماتی، احیای صنعت كاشی سازی بود. در این دوران، تكنیك مینایی از بین رفت و گونه دیگری از تزئین سفال كه بعدها عنوان لاجوردینه را به خود گرفت، جانشین آن شد. در این تكنیك، قطعات قالب ریزی شده با رنگهای سفید، لاجوردی و در موارد نادری فیروزه ای، لعاب داده می شدند و پس از اضافه شدن رنگهای قرمز، سیاه یا قهوه ای بر روی لعاب، برای بار دوم در كوره قرار داده می شدند. در اوایل دوره ایلخانی، تكنیك زرین فام بر روی لعاب بدون هیچ رنگ افزوده ای به كار برده می شد، اما در ربع پایانی قرن هفتم، رنگهای لاجوردی و فیروزه ای به میزان اندكی مورد استفاده قرار گرفتند. با توجه به مطالعات پیكره شناسی كه بر روی نخستین كاشی های معروف به زرین فام انجام گرفته و نیز از آنجایی كه در این نوع ازكاشی ها بیشتر طرح های پیكره ای استفاده می شده تا الگوهای گیاهی، می توان گفت این نوع از كاشیها به ساختمان های غیرمذهبی تعلق داشته اند. با نزدیك شدن به قرن هشتم هجری، آبی لاجوردی از رواج و محبوبیت بیشتری برخوردار شد و سرانجام تكنیك نقاشی زیر لعاب با استفاده از رنگهای آبی لاجوردی و اندك مایه ای از رنگهای قرمز و سیاه، جایگزین نقاشی زرین فام شد كه كاشیهای تولید شده با چنین تكنیكی معمولا با نام كاشیهای سلطان آباد شناخته می شوند. این تكنیك تا اواسط قرن هشتم مورد استفاده قرار می گرفت و پس از آن منسوخ شد.
رازگشایی ساخت كاشی زرین فام
با وجود تلاش پژوهشگران خارجی راز ساخت كاشی زرین فام توسط كارشناسان ایرانی پس از ۷۰۰ سال گشوده شد.
پژوهشگران و كارشناسان ایرانی فعال در كارگاه مرمت و ساخت كاشی در گنبد سلطانیه، پس از گذشت ۷۰۰ سال موفق به ساخت و تولید اولین كاشی زرین فام، مشهورترین كاشی ایران در جهان شدند.
در راستای تلاش های مستمر پژوهشی، كارشناسان مرمت در كارگاه های ساخت كاشی در گنبد سلطانیه به تكنیك و روش كار هنرمندان عصر سلجوقی و ایلخانی در ساخت این كاشی دست یافتند.
این در حالی است كه به طور همزمان مراكز پژوهشی دیگری نیز در داخل كشور و همچنین پژوهشگران در كشورهای فرانسه، آلمان و ژاپن در تلاش برای دستیابی به تكنیك های ناشناخته در ساخت این نوع كاشی بوده اند.
«محمدرضا قربان زاده» سرپرست اجرایی پروژه پژوهشی گنبد سلطانیه گفت: «این نوع كاشی، كاشی منحصر به فرد، ایرانی است كه تكنیك ساخت آن حتی با گذشت سال ها مكتوم مانده بود كه به دلیل زیبایی و ارزش های هنری منحصر به فرد جهانی آن، كشف این تكنیك های ویژه تا مدت ها موضوع پژوهش و مطالعات آزمایشگاهی بسیاری از محققان داخلی و خارجی بوده است.»
به گفته وی تلاش های صورت گرفته تاكنون نتایج موفقیت آمیزی داشته اما نیل به وضعیت مطلوب مستلزم پژوهش ها و توسعه فعالیت ها، كارگاه ها و امكانات موجود است.
«ساعد كاشانی» سرپرست بخش مرمت و كارگاه های ساخت كاشی در گنبد سلطانیه نیز كه شخصا در این پژوهش ها فعالیت دارد، گفت: «مرحله پژوهشی و مطالعاتی این طرح از ۵ سال پیش آغاز شده است اما فعالیت های عملی در این زمینه از سال ۱۳۸۲ آغاز شد كه خوشبختانه امروز موفق به كشف تكنیك و منطق ویژه هنرمندان و صنعتگران دوره ایلخانی در ساخت این نوع كاشی شدیم.»
وی خاطرنشان كرد: «اگر چه اساس و بنیان ساخت این نوع كاشی در بین النهرین بوده اما هنرمندان ایرانی این هنر را در عصر سلجوقی در ایران پی گذاشتند و در عصر ایلخانی، به ویژه در شهرهای كاشان، ساوه و جریان به اوج خود رساندند.»
نمونه هایی از كاشی زرین فام در بخش تربت خانه كه از جمله بخش های معماری موجود در گنبد سلطانیه زنجان است، به تعداد فراوان وجود دارد كه در زمان ساخت این بنا به سفارش كارگزاران ساخت بنا در سلطانیه و در كارگاه های ساخت كاشی در كاشان ساخته می شد.
«ابوالقاسم عبدالله كاشانی» منشی دربار سلطان محمد خدابنده خود، از جمله آخرین بازماندگان و نوادگان، خاندان مشهور ابوطاهر كاشانی بود كه در ساخت كاشی زرین فام و رشد و تكامل آن مهارت و شهرتی منحصر به فرد داشته اند.
نمونه های دیگری از قدیمی ترین كاشی های زرین فام در محراب مسجد میدان در كاشان موجود بوده كه هم اكنون در موزه برلین آلمان نگاهداری می شود. این نوع كاشی، به كاشی قاقاز مغازه ای یا رنگین كمانی نیز معروف است و وجه تسمیه آن شباهت رنگ این نوع كاشی به طیف رنگی موجود در رنگین كمان است.
