پرده سازی تار و سه تار

اصلاح پرده سالیان درازیست در موسیقی ما چه در موسیقی عملی چه نظری، مورد استفاده قرار می گیرد؛ هنوز هم پرده روی سازهای ایرانی به فرم گذشته استفاده می شود، البته این به معنای توقف روند اصلاح سازگاری و بهبود كیفیت در سازگری موسیقی ایرانی نیست. برای روشن شدن این موضوع به بحث در مورد انواع پرده های معمول سه تار و دلیل رد بعضی از طرح های پیشنهادی می پردازیم.
یك نوازنده آماتور اولین بار كه نحوه بستن پرده و گره زدن پرده های معمول تار و سه تار (كه اكثرا” از روده گوسفند است) را ببیند حتما” این سئوال برایش پیش می آید كه چرا تار و سه تار نباید مانند ماندولین و گیتار پرده های ثابت داشته باشند كه هر سال مشكلات تعویض پرده یا تنظیم پرده (كه بخاطر تماس دست با پرده های متحرك روی می دهد) را نداشته باشد؟
در مورد اینكه چرا پرده های تار و سه تار متحرك نیستند و ثابت هستند در مقاله مشكل كوك صحبت كردیم و در اینجا فقط به این نكته بسنده می شود كه فواصل (اصطلاحا”) ریزتر از ربع پرده كه در موسیقی ایران به وفور دیده می شود موجب شده، نوازنده زحمت استفاده از پرده های متحرك را بپذیرد و از پرده های ثابت استفاده نكند. اینجا یك سئوال پیش می آید كه چرا كل پرده ها ( یعنی مثلا” از سی كرن به جای یك پرده دو پرده) بصورت ثابت روی ساز بسته نمی شود كه اصلا” نیازی به بالا یا پاین كشیدن پرده نباشد؟
به جواب این سئوال هنگام نوازندگی با پرده های كامل می توان رسید! وقتی فاصله پرده ها به قدری كم شود كه انگشت بین آن به خوبی قرار نگیرد لرزش سیم بوسیله گوشت دست گرفته می شود و صدای سیم تا حدی خفه می شود و ساز دیگر طنین مناسبی نخواهد داشت.(پرده روی دسته سازها غیر از اینكه باعث سهولت پیدا كردن محل دقیق نت ها برای نوازنده می شود، نقش یك شیطانك را هم به عهده می گیرد! به این صورت كه بر آمدگی پرده و فشار دست بر پرده لرزش سیم از محل پرده به قبل از آنرا قطع می كند كه صدای شفافی هنگام زخمه زدن بوجود آید، پس برخلاف تصور عده ای كه عقیده دارند تنبلی نوازندگان در پیدا كردن نتها موجب بسته شدن پرده روی سازها شده ، تولید صدای خالص بدون پرد ممكن نیست!)
این موضوع كه چه پرده ای برای سازهای تار و سه تار مناسب است (كه هم كیفیت صدایی خوبی داشته باشد هم دوام زیاد) اخیرا” بعضی از نوازندگان و سازگران را به جنب و جوش واداشته و تجربیات جالبی هم در این سالها به دست آمده.
 پرده معمولی از جنس روده گوسفند
پرده های معمولی كه روی تار و سه تار (و سازهای محلی مثل تنبور و گاهی دوتار) بسته می شوند، روده گوسفند هستند. این پرده ها نسبت به پرده ها یی كه در ادامه ذكر خواهد شد زبرتر و كم دوامتر هستند ولی در جابجایی ها روی نتهایی كه متغییر است، نرمتر و لغزنده تر است. این پرده ها بطور میانگین حدود یكسال تا یكسال و نیم در دست یك نوازنده متوسط كارایی دارد(بدون آغشته كردن آن به مواد نگهدارنده دیگر) و پس از آن یكی پس از دیگری باز می شود ( متفاوت بودن جنس پرده، رطوبت محل نگهداری و استیل دست چپ نوازنده در طول عمر پرده تاثیر زیادی دارد، همین پرده در شرایط مناسب آب و هوایی و با استیل مناسب می تواند بیش از ۳ سال عمر كند)
رطوبت هوا مخصوصا” در تابستان كه كولرهای آبی در منازل ایران استفاده می شود ضربه زیادی به ساز و مخصوصا” به پرده ساز (از جنس روده گوسفند) می زند.
گاهی در تابستان پس از باز كردن جعبه ساز متوجه شوید.چند پرده پاره شده، برای جلوگیری از این اتفاق بسته های رطوبی گیر ( كه معمولا” در جعبه های لوازم الكتریكی هم هست) را در جعبه ساز بگذارید تا محیط نگهداری ساز مرطوب نباشد.
همانطور كه در بالا ذكر شد، استیل دست چپ نوازنده و میزان اصطكاك آن با پرده در طول عمر پرده نقش مهمی دارد. نوازنده باید سعی كند تا حد امكان كمترین تماس را با پرده داشته باشد، این هم به سرعت در حركت افقی دست روی دسته كمك می كند هم از ساییدگی پرده می كاهد. پرده های معمولی (روده گوسفند) بخاطر قیمت پائین و سهولت در بستن روی ساز، بیشترین آمار فروش را (نسبت به انواع دیگر پرده) از آن خود كرده است.
 پرده كات كوت
نوع دیگری از پرده كه بعد از روده گوسفند زیاد مورد استفاده قرار می گیرد “كات كوت” یا “كت كوت” است. این پرده كه استفاده اصلی آن در پزشكی (برای بخیه) است، از روده گربه یا خرگوش تهیه می شود. كت كوت بخاطر مقاومت زیاد و سیقلی بودن سطح آن (كه باعث سهولت اجرای ویبراسیون می شود) مورد توجه اكثر نوازندگان حرفه ای تار و سه تار است. كت كوت بطور متوسط تا دوبرابر عمر پرده های گوسفندی پایداری می كند. از دیگر محاسن كت كوت سهولت در تغییر جای آن روی دسته هنگام استفاده از نتهای متغییر است.
انواع دیگر پرده مانند پرده های ثابت فلزی و پرده های پلاستیكی یا نایلونی (كه اخیرا” روی سازها دیده می شود) فاقد این خاصیت است. پرده های نایلونی به قدری محكم روی دسته می چسبد كه امكان تغییر جای آن دشوار است. این پرده بخاطر دوام بسیار زیاد در پایین دسته ( از “Re b” روی خط چهار) میتواند بسته شود، این قسمت دسته به دلیل نزدیك بودن فواصل همواره پرده هایی ثابت دارد ( در این قسمت از دسته نوازنده قادر است با حركتی مانند ویبراسیون نت مورد نظر را كمی بالا و پائین تر ببرد) پرده دیگری كه چند سالی است بصورت آزمایشی روی ساز سه تار قرار می گیرد نوعی پرده فلزیست كه برای جابجایی هنگام تغییر برای آن ریلی دو طرف دسته ساز قرار گرفته كه این پرده به سمت بالا و پائین دسته حركت می كند.
پرده پلاستیكی(در بیخ دسته تار)
این طرح پیش از این روی سازهای زهی هندی هم بكار رفته بود ولی سیم تار و سه تار فلزی و بسیار نازك است و برخورد آن با پرده های فلزی خود تولید صدا می كند، نیز تیزی صدای پرده های فلزی باعث شده نوازندگان استقبال شایانی از این پرده ها نداشته باشند. گذشته از این وجود پرده روی ریل موجب شده پشت دسته كاملا” خالی باشد و نوازنده سه تار كه با لمس دسته نتها را تشخیص می دهد برای پیدا كردن نتها به زحمت افتد! از محاسن دیگر این نوع پرده سه تارها ( پرده ریلی) آزمایش دو پرده ای بود كه با اصرار به اینكه طنین لازم را ندارد كمتر روی تار( و روی سه تار هیچگاه) بسته نمی شد.
به عقیده نگارنده اضافه شدن این چهار پرده میتواند تار و سه تار را سه اكتاو كامل كند و هیچ ضرری ندارد و تفاوت طنین نتهای اضافه شده هم اختلاف زیادی با سل و لابمل ته دسته ندارد. (اگر در ویلن هم این طرز فكر اعمال می شد ویلن تا پوزسیون هشت بیشتر جلو نمی رفت!) بهتر است تا حدی كه ساز توانایی دارد از آن بهره ببریم. سه تارهای پرده فلزی پرده های قسمت اضافه شده را بخاطر تمام شدن دسته روی صفحه سه تار می چسبانند كه در تار این مشكل با زیاد كردن طول استخوان تا روی پوست حل شده است.