روستای زرده در ۴۰ كیلومتری شهر كرند غرب از شهرستانهای استان كرمانشاه قرار دارد كه از شمال با كوه بلندی كه به نام محلی به آن( كمر ) می گویند و از غرب به پرتگاه بلندی كه به دشت ذهاب مسلط است و از شرق به كوه دالاهو و از جنوب به دهستان ریجاب ختم می شود . بر طبق آمار سرشماری سال۸۱ ، ۱۴۰۰ نفر در این روستا ساكن هستند كه اهالی روستا به شغل باغداری،كشاورزی و دامپروری مشغول هستند .تا سال ۱۳۵۵ اهالی روستا در یك مكان كه اكنون به آن زرده می گویند و اطراف آن را باغات در بر گرفته بود ساكن بودند تا اینكه یگ گروه باستان شناسی به این روستا آمدند و اولین خانه مسكونی را در بان گمبد ساختند و به با رشد روبه افزون جمعیت كم كم نسل جوان روستا به این جا نقل مكان كرده و امروزه روستای زرده به دو قسمت زرده و بان گمبد تقسیم شده است و بیشتر جمعیت در بان گمبد زندگی می كنند .مردم روستا پیروان اهل حق (یارستان) هستند و زیارتگاههای از جمله بابایادگار،داوود،سید درویش،هانی تا و چشمه غسلان (حوض كوثر) در جوار این روستا قرار دارد . از نظر تاریخی، روستای زرده قدمت زیادی دارد و به زمان اشكانیان و ساسانیان برمی گردد قلعه یزدگرد و مجموعه های تاریخی اطراف آن شاهد بیانگر این نظر است و از نظر استراژدی كوه شاه نشین كه در شمال غربی روستا قرار دارد نقطه قوتی برای نظامیان است كه مسلط بر دشت ذهاب،قصر شیرین و مرز بین ایران و عراق است . جنگل اطراف روستا را بیشتر درختان بلوط و ون و باغات روستا را درختان زیتون،انگور،انار،انجیر و گردو تشكیل می دهد . آب آشامیدنی روستا از دل كوه دالاهو جایی كه چشمه غسلان نامیده می شود و مكان مقدسی است تأمین می شود
زرده؛ دهكده شیمیایی ها
در ماه ژوئیه سال ۱۹۸۸، (مرداد ماه ۱۳۶۷) در آخرین روزهای جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، روستای زرده در استان كرمانشاه هدف بمباران شیمیایی هواپیماهای عراقی قرار گرفت.
آن روز صبح سحر مردم زرده در امامزاده روستا گرد آمده بودند.
ابتدا صدای هواپیماهایی كه از بالای سر می گذشتند شنیده شد. البته این صداها برای روستایی كه در دامنه كوهی غبارآلود در مرز ایران و عراق واقع است پدیده تازه ای نبود.
امروز همه به یاد می آورند كه صدای انفجار تا چه حد خفیف بود و به هیچ وجه با مرگ و ویرانی گسترده ای كه به بار آورد تناسب نداشت.
هر هواپیما چهار بمب، هر كدام به وزن ۲۵۰ كیلوگرم، رها كرد. دود ناشی از آن زرد، سبز، قرمز و سیاه بود.
یكی از اهالی می گوید،مثل رنگین كمان بود و یكی دیگر آن را به آسمانی كه با پرده ای رنگین پوشانده شده باشد تشبیه كرد.
اول پرندگان از درخت ها افتادند و بعد آدم ها یكی یكی نقش بر زمین شدند.
دویست و هفتاد و پنج نفر صبح آن روز در امامزاده جان باختند – خیلی هایشان زنان و كودكان بودند- .
ساكنان زرده می گویند: بویی چون ادویه گندیده فضا را پر كرد، بوی غریبی كه از مرگی ناآشنا خبر می داد.
هدیه دختر ۲۸ساله شیمیایی شده می گوید: “هر روز یواش یواش حالم بدتر می شود و دكتر هم نمی تواند كاری بكند.”
قوه بینایی، پوست و تنفس او خراب شده است.
هدیه كه نمی تواند به مدرسه برود تنها قادر است در برخی كارهای سبك به مادرش كمك می كند.
گلبانو بانوی دیگری است كه آن روز صبح به امامزاده رفته بود و بعد از بمباران برای شستن مواد شیمیایی به نزدیك ترین چشمه دوید. آخرین چیزی كه گلبانو هنگام نوشیدن آب و پاشیدن آن به صورتش به یاد دارد این است كه آب داغ بود.
او متوجه نشده بود كه یكی از بمب های شیمیایی در سرچشمه سقوط كرده و منبع اصلی آب روستا را آلوده كرده است.
با دست زدن به آب او تنها بر جراحات خود افزود. گلبانو وقتی در بیمارستان چشم گشود با خبر شد كه پنج برادر و پدرش كشته شده اند. ستشوی سر و صورت با آب آلوده زخم های گلبانو را بدتر كرده بود.
آنها می گویند: داستان حلبچه را همه می دانند اما روستای ما چه؟ به خاطر خدا ما را فراموش نكنید.”
نه سال طول كشید تا پزشكان محلی تشخیص دادند كه تقریبا كل جمعیت روستا از آثار ماندگار گاز خردل و گاز عصبی رنج می برند.
هیچ كس نمی داند كه آسیب های زیست محیطی آن بمباران چقدر است یا عواقب آن برای آیندگان چیست. هرچه باشد این نخستین جنگی بود كه در آن از گازهای عصبی استفاده شد.
“چشم پوشی”
پس چرا صدام حسین و دیگر فرماندهان ارتش بعث عراق به خاطر جنایتی كه در روستاهایی مانند زرده مرتكب شده محاكمه نشدند و نمی شوند.
ایران از ۳۰ مورد از چنین حملاتی به خاك خود كه در برخی از آنها تا ۳۰۰ بمب افكنده شد، سند تهیه كرده است.
مسلماً یكی از موارد آشكار تبعیض در محاكمه سران رژیم بعثی عراق این بود كه هرگز به خاطر آنچه در سوی دیگر مرز در ایران انجام دادند هرگز مورد بازخواست قرار نگرفتند.
یقیناً دولت های غربی از اقدامات شركت هایی كه سلاح های شیمیایی در اختیار صدام حسین می گذاشتند برای همیشه چشم پوشی كردند.
هرچه باشد صدام در آن روزها نقش متحد غرب علیه ایران را بازی می كرد.
سالها بعد از حادثه مردم زرده هنوز منتظر ثبت دادخواهی خویش در محاكم بین المللی هستند
منابع آب روستای زرده :
در بررسی انجام شده تعداد۱۷چشمه، ۱حلقه چاه و دو چاه مشكوك به قنات شناسایی شده كه موقعیت جغرافیایی آنها در ذیل آمده است.
الف) چشمه ها:
از تعداد ۱۷چشمه ی شناسایی شده در محدوده ی بررسی،۱۰ عدد آن در داخل محدوده ی دیوارها،۳چشمه در داخل دره ی بابایادگار و۴ چشمه در دره ی سعدوقاص و در پشت دیوار دفاعی جنوبی قرار دارند كه موقعیت آنها چنین است.
۱-چشمه ویله: این چشمه در كنارجاده خاكی زرده _ سید محمد و در جهت جنوب شرقی روستای سید محمد با فاصله ای در حدود ۳۰۰ متر از آن قرار دارد. طول جغرافیایی ۰۴۵۵۶.۱۳.۰۸، عرض جغرافیایی ۳۴۳۳۳۱.۷۹ و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۰۰۶ متر است. چشمه با لاشه سنگهای شیستی و آهكی بصورت دیواره ای چیده شده و از سر منشأ خود به سمت غرب و به داخل دشت منتهی می شود. در اطراف چشمه چند قطعه سفال بدنه و یك قطعه آجر دیده می شود كه تاریخگذاری آن بدرستی مشخص نیست. چشمه در داخل زمینهای زراعی آقای سید باوا یادگاری قرار دارد.
۲- چشمه هانه واس: این چشمه در جنوب روستای سید محمد و در داخل باغ زیتون آقای امین فتاحی واقع است و حدود ۷۰۰ متر با روستا فاصله دارد. طول جغرافیایی آن ۰۴۵۵۶۰۴.۳، عرض جغرافیایی ۳۴۳۳۱۰.۵ و ارتفاع آن از سطح دریا ۹۸۹ متر است. چشمه شبیه به بركه ی كوچكی است كه نی زار بلندی آن را احاطه كرده است. تپه های بان حال AوB در شمال شرق آن و محوطه ی هانه واس در جنوب آن قرار دارد.
۳- چشمه بن چنار: این چشمه در داخل روستای زرده و در كنار درخت چنار قطوری كه در كنار جاده قرار دارد واقع است. طول جغرافیایی آن ۰۴۵۵۷۱۳.۰ و عرض جغرافیایی ۳۴۳۲۵۳.۴ و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۰۷۴ متر است. دو سمت چشمه توسط قلوه سنگ چیده شده است.
۴- چشمه ژیر چنار: این چشمه در ضلع شرقی جاده زرده و در داخل روستا قرار دارد و در باغ آقای سید نازار حسینی واقع است. آب این چشمه بسیار كم است و به نظر می رسد سرچشمه ی آن با چشمه بن چنار یكی است. طول جغرافیایی آن ۰۴۵۵۷۱۲.۶، عرض جغرافیایی ۳۴۳۲۵۲.۲ و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۰۷۰ متر است.
۵- چشمه هانه ژاله: این چشمه در داخل دره ی جایدار و در داخل باغ تالی دارابی قرار دارد، طول جغرافیایی آن ۰۴۵۵۷۱۳.۹، عرض جغرافیایی ۳۴۳۲۴۸.۳ و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۰۶۹ متر است.
۶- چشمه هانه ره: این چشمه در داخل دره ی جایدار و در داخل باغ حمید دارابی قرار دارد، طول جغرافیایی آن ۰۴۵۵۷۰۷.۴، عرض جغرافیایی ۳۴۳۲۴۸.۶ و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۰۴۸ متر است.
۷- چشمه حسینعلی: این چشمه در داخل دره ی جایدار و در داخل باغ جواد كرمخانی قرار دارد، طول جغرافیایی آن ۰۴۵۵۷۰۶.۷ و عرض جغرافیایی ۳۴۳۲۴۷.۵ و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۰۱۵ متر است.
۸- چشمه بله ته ون: این چشمه در داخل رودخانه ی فصلی دارتو قرار گرفته و جزء زمینهای زینب سلیمانی است. چشمه در جنوب غربی روستای بان زرده قرار دارد و تپه ی بله ته ون در شرق آن و آشپزگاه در جنوب آن واقع شده است. طول جغرافیایی آن ۰۴۵۵۶۲۵.۱، عرض جغرافیایی ۳۴۳۱۴۷.۴ و ارتفاع آن از سطح دریا ۹۲۸ متر است.
۹- چشمه بریان: این چشمه در جنوب شرقی روستای بان زرده و در داخل دره ی كوچكی در داخل زمینهای كاظم فرهادی قرار دارد. طول جغرافیایی آن ۰۴۵۵۶۳۰.۸، عرض جغرافیایی ۳۴۳۱۴۱.۳ و ارتفاع آن از سطح دریا ۹۲۰ متر است.
۱۰- چشمه دراوژه: این چشمه در داخل دره دراوژه و در كنار پل جاده ی آسفالته زرده – ریجاب قرار دارد، طول جغرافیایی آن ۴۵۵۶۵۷.۳ و عرض جغرافیایی ۳۴۳۲۲۰.۵ و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۰۴۶ متر است.
۱۱- چشمه غسلان: این چشمه در داخل دره ی بابایادگار قرار دارد و پر آب ترین چشمه در این منطقه است، این چشمه جنبه ی زیارتی دارد و در جلوی آن سكویی با سنگ مرمر احداث شده است، این چشمه آب دو روستای زرده و سیدمحمد را تأمین می كند و در طول جغرافیایی ۰۴۵۵۸۱۲.۹ و عرض جغرافیایی ۳۴۳۲۵۱.۲ و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۳۷۰ متر است.
۱۲- چشمه هانی تا: این چشمه نیز در داخل دره ی بابایادگار قرار گرفته و جنبه زیارتی دارد و به مانند چشمه غسلان در جلوی آن سكویی با سنگ مرمر احداث شده است و در طول جغرافیایی ۰۴۵۵۸۱۲.۴ و عرض جغرافیایی ۳۴۳۲۳۹.۲ و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۳۹۷ متر است.
۱۳- چشمه كانی شفا: در داخل دره ی بابایادگار و در طول جغرافیایی ۰۴۵۵۸۱۳.۴ و عرض جغرافیایی ۳۴۳۲۴۸.۵ و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۳۷۵ متر است. این چشمه آب مورد نیاز بابایادگار راتامین می كند.
علاوه بر چشمه نامبرده، ۴ چشمه دیگر در داخل دره ی سعدوقاص و بیرون از محدوده ی بررسی قرار دارد كه به دلیل نزدیكی آنها با دیوار دفاعی در جهت جنوب مجموعه، موقعیت آنها بدین گونه معرفی شده است.
۱۴- چشمه سعدوقاص: این چشمه در داخل دره ای با همین نام در نزدیكی معدن گچ سعد و قاص قرار دارد و به نظر می رسد به دلیل خشك سالیهای چند سال اخیر، خشكیده است. طول جغرافیایی آن ۰۴۵۵۷۳۳.۶ و عرض جغرافیایی ۳۴۳۱۵۹.۴ و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۱۱۹ متر است. فاصله ی چشمه تا دیوار دفاعی جنوبی حدود ۶۰۰ متر است.
۱۵- چشمه كوشیار: این چشمه در داخل دره ی سعدوقاص قرار دارد و در جهت غربی چشمه سعدوقاص واقع شده و با آن فاصله كمی دارد. طول جغرافیایی آن .۴۵۵۷۰۵.۹ و عرض جغرافیایی ۳۴۳۱۵۵.۸ و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۰۱۵ متر است.
۱۶- چشمه حسیلكه: این چشمه بر روی تپه ای كه زمینهای كشاورزی حاجی پاشا در آن قرار دارد واقع شده است و در جهت جنوبی دره ی سعدوقاص است، طول جغرافیایی آن ۰۴۵۵۷۰۴.۳ و عرض جغرافیایی ۳۴۳۱۵۰.۵ و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۰۲۴ متر است.
۱۷- چشمه میلانه: این چشمه در داخل دره ی سعدوقاص قرار دارد و كانال نهر زیتون از بالای آن عبور كرده است، طول جغرافیایی آن ۰۴۵۵۷۰۴.۲ و عرض جغرافیایی ۳۴۳۱۴۵.۵ و ارتفاع آن از سطح دریا ۹۸۹ متر است.
آب چهار چشمه در دره ی سعدوقاص از ضلع جنوبی آشپزگاه و با فاصله ی در حدود ۱۰ متری از آن می گذرد و به دره ی هونه می رسند.
ب)چاه آب هاور چراخ:
این چاه در شیب دامنه ی كوههای غربی مجموعه قلعه یزدگرد و در كنار دو دره ی هاورچراخ و شانه باریك قرار دارد. این چاه تقریباً در مركز شیب تپه یعنی رودخانه ی فصلی و دیوار دفاعی قرار گرفته و با هر دوی آنها حدود۷۰۰ متر فاصله دارد. قطر دهانه ی آن حدود ۵۰ سانتی متر و عمق ان به دلیل باریك بودن مشخص نیست، به نظر می رسد این چاه یكی از منابع آب جهت ساخت دیوار است و نظیر این گونه چاها در این سطح ممكن است زیاد باشد اما به دلیل انباشت خاكههای رسوبی و پرشدگی دهانه ی آنها، بدرستی مشخص نیست.
ج) قنات ها:
تعداد دو حلقه حفره مشكوك به قنات در ضلع جنوب غربی مجموعه قلعه یزدگرد شناسایی شده كه ماهیت آنها بدرستی مشخص نیست.اما توصیف آنها چنین است:
۱- گودالی در اراضی ولیه كه دهانه آن در هنگام خاكبرداری جهت احداث كانال نهر زیتون بیرون آمد، به گفته ی اهالی در جهت غربی آن و در فاصله در حدود ۵۰ متری دو گودال مشابه پس از خاكبرداری مشخص شده كه توسط خاك دوباره پر شده است. این گودال در كنار جاده ی خاكی كه مسیر باغها و زمین زراعی است قرار دارد و كانال نهر زیتون در جهت شرقی آن و با فاصله كمی در حدود ۵ متری آن واقع شده است. موقعیت جغرافیایی آن در طول جغرافیایی .۴۵۵۶۳۴.۶ و عرض جغرافیایی ۳۴۳۲۲۰.۸ و ارتفاع آن از سطح دریا ۹۹۷ متر است.
