زآوركجاست ؟
زآوریكی از قدیمی ترین وزیباترین وسرسبزترین روستاهای اورامان لهون است كه از شمال با كوههای( اورامان تخت) و از جنوب با روستای (تویله )عراق و (شهرنوسود)و از غرب با (كیمنه وهانی گرمله )واز شرق باشهر( نودشه)هم مرز است .اقلیم منطقه ی دزآور معتدل و گرمترین فصل سال آن بیشترازده درجه و سردترین ماه سال،تا بیست درجه زیر صفر می رسد.در بعضی از جاهای این منطقه دیده شده است كه ارتفاع برف آن در زمستان به چهار الی پنج متر می رسد و حدود هشت ماه در سال قسمتی ازكوههای آن پوشیده از برف هستند.دزآور دارای كوههای سر به فلك كشیده وتفرجگاههای بسیار زیباومشهوری است كه محل گشت و گذار بسیاری از مردم استانهای هم جوار خوداست.دریاچه ی كوچك(دالانی) با چشمه های جوشان آن در زیر كوه(مای پیر) و كوههای (بزازه را) و(كویله) و (تخت) و (كه له به رو دالا) و باغهای زیبای (دولاناو- مه ره- هامنه هو-بن و وه زه نی و…)همگی بحث ازدیاری سرسبزو خرم می كنندكه هر بیننده ای را به شكرانه ی نعمت خدادادی به سجده می اندازد. .
زمان پیدایش زآور
بعد از دوره ی غار نشینی،زمانی كه مردم از كوهها به دشتها پناه برده و كار كشاورزی و دامپروری آغاز شد ،منطقه اجتماعات مردمی پراكنده ای در اطراف( شهرزوور)داشت تا زمان ساخت شهر با عظمت (آتلیلا) یا(ئاته ویلا) در كنار ه های شهرزوور.مردم در فصول سرد سال و هنگام كار كشاورزی ،در شهر می ماندند ودر فصل گرم سال به علت گرمای طاقت فرسا به ییلاقها (اورامان چیا) پناه می بردند و كار دامپروری را ادامه می دادند.كم كم این ییلاقها آباد شد وخود به روستا یا شهركهایی تبدیل گشت.بیشتر روستاهای امروزی اطراف شهرزوور و اورامان مانند(بیاری-ته ویلی-زاوه ر-كه یمنه
–هانه گه رمله-بی درواز-شوشمی-نوسود و…)بازمانده ی ییلاق های آن شهر باستانی هستند.مكان این شهر باستانی امروزه در اطراف شهرزوور در روستاهای (نه وی-بانی شار –احمد آباد-شانه ده ری)تا حدودی به یادگار مانده است .در مكان فعلی زاوه ر و ته ویلی عراق ییلاقی بزرگ و پر جمعیت به نام(ته رتیبا)به وجود آمد كه بعد ها روستاهای فعلی زاوه ر و ته ویلی از آن جدا شدند .این اولین اجتماع جمعیتی است كه این منطقه داشته است.از این تاریخ به بعد تا ورود اسلام به منطقه بارها این روستا ها دست خوش تغییر و
تحول شده اند.این كه آیا در آن برهه ی زمانی اسم آن ترتیبا بوده و بعدها چگونه به زاوه ر یا دزآور تبدیل شده است هیچ نمی دانیم.اما آنچه كه برای ما مهم است این است كه روستای زاوه ریكی از قدیمی ترین ییلاقهای شهر (ئا ته ویلا)بوده است .به گفته ی مردم روستا این مكان محل بزرگان قوم آن شهر بوده و مكان فعلی(سه ر كه ردیه )در روستا به مفهوم محل بزرگان آن است .كتاب (سه ر بوردیكی هه ورامان و سه ردانیكی ته ویلی)می گوید :تا سالها پیش آثار باستانی آن ییلاقها در میان باغ ها و خانه های روستای ته ویلی پیدا شده است كه همگی شاهد صحت گفتار ماست.بعد از از بین رفتن شهر بزرگ آتلیلا كه دیا كونوف علت آن را جنگ و در گیری با آشوری ها می داند.بیشتر مردم آن به ییلاق ها پناه بردند تا جایی كه رونق زیادی گرفتند و بعضی از آنها به شهرك هایی تبدیل شدند مانند (بارا-بیری-داغاردا-هاشمار-هارهار-ترتیبا-ئاته ویلا و…)كه استاد زكی بگ عده ای از آنها را نام برده است .این ییلاقها قبل از اسلام به وسیله ی نوعی حكومت داخلی به نام (مه ری)اداره می شد و همگی تابع دین زردشت بوده و از كتاب مقدس اوستا تبعیت می كردند.ییلاق مه ری امروزه در زاوه ر یادگار آن حكومت است.
شناخت مفهوم واژه ” زاوه ر”
دز +آو ر : در قاموس ها برای كلمه ی (دز) دو معنی آورده اند،یكی به مفهوم شكاف ورخنه و دومی به مفهوم قلعه است.با وجود قلعه مانند هایی طبیعی بر روی كوههای اطرافروستا و قلعه های دست ساز مشهور روستا مثل (قه لاوری یا قه لا گاورا)و (قه لا وه رو بیرا)می توان گفت اسم روستا به همین مناسبت دزاوه ر شده است كه به مفهوم محل قلعه هاست .۱- اگربه مفهوم شكاف و رخنه میان كوه باشد می توان گفت اسم دزاوه ر به علت موقعیتجغرافیایی آن بی مسما نیست.در اورامان امروزه ما نامهایی چون (دزلی و دزه وند) وهمینطور طایفه ای به نام (دزه یی ها) را داریم كه همگی به نوعی موقعیت جغرافیایی منطقآنها شبیه به (دزاو ر) بوده است. ه۲- آنچه امروز مردم روستا بدان تلفظ می كنند كلمه (دزآو ر) با فتح واو است.تا حدی می توان گفت تحولی درنام آن صورت گرفته است.در فرهنگ اوستایی(زاو یا زاوار)كه امروزه(زاهاو)یا در زبان اورامی امروزی(زهوره) شده است به مفهوم منطقه ایست كه منابع آب فراوان زیر زمینی به صورت چشمه های جوشان بیرون آمده باشند.(زاور) با این مفهوم نیزمی تواند درست باشد.اما آنچه امروزه مردم روستا درباره ی مفهوم واژه می گویند نمی تواند واقعیت داشته باشد،مثلا اینكه (دزآو ر)به مفهوم برگرداننده ی دزد بوده كه روایتی خرافی نقل می كنند.یا اصل واژه راعوض نموده و می گویند (دزآو ر)به مفهوم قلعه است همگی بدون سند و مدرك است.به عقیده ی من همانطوری فرهنگ لغات می گویند این واژه در اصل ریشه ای دیرینه داردو می توان گفت كه هم كلمه ی (دزآو ر)وهم(زآور)ریشه ایی اوستایی دارند و مفهوم آنها مجموعابه منطقه ای سر سبز و خرم گفته می شود كه در میان چند كوه واقع شده باشد ..
زاوه ر بعد از اسلام
استاد (روژ به یانی)در كتاب(كوردستان به ر له فتوحاتی ئیسلام) با دلایل قانع كننده ثابت نموده ایت كه مردم دیار اورامان به اختیار خود به ندای مسلمانان لبیك گفته و مسلمان شده اند و جنگ و خونریزی آن دوره مربوط به سپاهیان یزد گرد سوم بوده است.
مردم این دیار هیچ خصومتی با دین رهایی بخش اسلام نداشته اند.این منطقه بدستور خالد بن ولید به همراه انس بن مالك قعقاع ابن عمرو تمیمی و عبدالله ابن عمر و ضرار فتح شده است و از آن پس رسما مردم اورامان مسلمان شده هر چند هنوز آثاری از دین زرتشت در گوشه و كنار آن مانده بود.زاوه ر مانند سایر اورامان بعد از اسلام به علت رونق گرفتن مكانهایی دیگر و گسترش شهر نشینی از رونق افتاد و در سكوت تاریخی مطلقی فرو رفت و در هیچ جا نامی از آن با قی نماند.با شروع حكومت سلاطین اورامان از طرفی و حاكمان اقوام دیگر چون اردلانها و بابانها یاری دیگر تاریخ اورامان تا حدودی روشن گشت.هر چند در تاریخ اخباری مبنی بر تسلط اقوامی دیگر براین دیار به ما رسیده است كه موجودیت این روستا ها را بعد از اسلام تا قرن های بعدی مشخص میكند مانند:
۱.در جریان دعوت عباسی ها و انقلاب ابو مسلم خراسانی، قحطبه ی ابو العون با پدرش به شهرزوور و روستا های اورامان حمله برد.در سال ۱۳۱ هجری بهمراه سردار خلیفه مروان(عثمان بن سفیان) این منطقه را به ضمیمه قلمرو خود در آورد.
۲.در سال ۳۳۴ هجری مردم اورامان برعلیه حكومت وقت شورش كردند.معزالدوله صاحب سبكتگین را به سركوب آنها فرستاد و تمام منطقه را گرفت و بزرگان آنها را آواره كرد.
۳. حمله ی مغولان درسال ۶۵۵ هجری به این دیار در قرن ۴ هجری با شروع حكمرانی سلاطین اورامان توسط بهمن،رسما حكومت دیار اورامان به صورت خاص اداره می شد.قرنها بعد نیز همزمان با سلاطین اورامان،حكمرانان اردلان نیز وارد صحنه شده و با حكومت قباد اردلان در سال ۶۰۶ هجری این حاكمان نیز به نوعی در حكومت براورامان شریك شدند.
در اینجا آنچه كه به دزاوه ر مربوط باشد را به سمع و نظر خوانندگان عزیز میرسانم.
حمله ی جمشید سلطان در بلخه و هم پیمانی او با مردم روستاهای لهون چون زاوه ر بر علیه برادرش( عیسی سلطان)كه از زاوه ر در مسیر گردنه ی (سه لوه كاوه )بر آن یورش بردند و عیسی سلطان را شكست داد. این واقعه در سال ۱۱۲۸ هجری اتفاق افتاد.
بعد از از بین رفتن رضا سلطان در سال ۱۱۹۷ هجری قریه ی زاوه ر به محمد یوسف سلطان واگذار شد.سلطان ویردی بیگ با او همدست شد.هر دوكه بیم عظیمی از محمد طاهر سلطان داشتند به نزد ابراهیم پاشای بابان رفتند و با او همدست شدند.آنها حكومت اورامان را به شراكت بردند.كاغذی از ابراهیم پاشا جهت حكومت بر اورامان لهون پیش خان احمد خان والی آوردند.در سال ۱۹۹۹ خلعت رقم حكومت اورامان به یوسف سلطان داده شد.قریه ی زاوه ر به حسن بیگ پسر پیری بیگ واگذار شد.محمد طاهر كه ساكن (گلعنبر) بود فتح علی بیگ پسرش را به همراه لشكر كرمانج بر سر حسن بیگ در قریه ی زاوه ر فرستاد.او روستا را به تمامی غارت كرد و سوزانید و مردم روستا را آواره كرد.بعدها مردم به موطن خود برگشتند.محمد طاهر نیز هانه گه رمله را گرفت و مركز حكومت خود كرد.حوالی سال ۱۲۲۰ در زمان حكومت علی مردان سلطان حاكم لهون،آقا محمد خان قاجار فوت كرد. منوچهر بیگ از شهر زوور به طویله آمد .از این طرف جمعیت اسكندر سلطان به زاور رسیدند. طرفین به دعوا در آمدند.جنگ اندك اندك تا گردنه ی (سه لوه كاوه) كشیده شد.عاقبت طرف اسكندر سلطان شكست خورد.در این حال محمد سعید سلطان هم سعی بی غایت نمود اما موفق نشد.عبد الغفار بیگ و پسرانش در این جنگ گرفتار شدند .عده ی زیادی كشته و منوچهر بیگ به ییلاق پیر روستم كه خالی از سكنه بود پناه برد.
در سال ۱۲۳۶ محمد سلطان به شهررفت.توسط میرزا عبد الكریم خلعت رقم اورامان را گرفت.قریه ی زاوه ر را كه تحت حكم حاكمان لهون بود به ضمیمه ی اورامان تخت در آورد.روزی محمد سلطان با جمعی تفنگچی به زاوه ر می آید.شب در محل مجلس خود می گوید آیا كسی از نوكران من باشد امشب خسرو بیگ طویله ای را به قتل برساند.فرهاد نامی طویله ای لبیك گفته تا صبح در كمینش نشست.چون صبح نمایان شد خسرو به عزم نماز به مسجد می رود.فرهاد او را كشته و به زاوه ر بر می گردد و سلطان محمد او را خلعت داده و نوازش می كند.
در زمان حكومت قادر سلطان پسر محمد علی بیگ،یك سال از حكومت حیدر سلطان می گذشت در نوسود معزول شد.میان هر دو اندكی نا خوشی پیدا گشت.آنهم به علت همسر حیدر سلطان خواهر قادر سلطان بود.حیدر با لشكری بی سامان از نوسود به زاوه ر آمد .قادر سلطان نیز بدانجا رسید.در گردنه ی (نالكمین) دو سپاه به جان هم افتادند.دو لشكر چون به هم در آمیختند چون آب روان خون یك ریختند در این جنگ قادر سلطان شكست خورد كه درسال ۱۲۴۰ هجری بود.
در زمان حكومت قادر سلطان به علت كدورتهای قبلی با محمد سلطان جنگی دیگر در اطراف روستای طویله در گردنه (مله شوپه)در گرفت.لشكر كرمانج نیز به كمك قادر سلطان آمد اما محمد سلطان هر دو را شكست سختی داد تا میانه زاوه ر نیز آنها را تعقیب كرد.قادر سلطان را در میان روستای زاوه ر گرفت و او را لخت كرد و كلاهش را بر سر خود نهاد و كشت.حدود سال ۱۲۸۹ هجری در زمان حكومت محمد سلطان حاكم اورامان لهون به نزد علی اكبر خان شرف الملك رفت .در آنجا به موسی خان برادرش ،قرار داد روستای زاوه ر را داد و زاوه ر را محل حكومت خود قرار داد(گویند موسی خان مردی علم دوست و ادیبی توانا بوده است) در سال ۱۲۹۹ هجری سپاه عثمانی و انگلیسی با هم هم پیمان شدند.به بهانه ی جنگ استقلال طلبانه بر شیخ محمود اورامان یورش بردند.روستای زاوه ر كه محل اختفای چند تن از یاران شیخ محمود بود و (خود او در ییلاق های هه زارانی در معیت خان دزلی بسر می برد) مورد حمله ی آنها قرار گرفت . روستا به تمامی سوزانیده شد.مردم را آواره ی دیارغربت كردند.زمستان همان سال بود كه مردم زاوه ر به موطن خود باز گشته و دوباره روستا را آباد كردند.تا قبل از جنگ ایران و عراق هنوز آثار آن سوختگی در بعضی از منازل زاوه ر مانده بود.در سال های بعد تعدادی از بیگ زاده ها به صورت حكومت ملوك الطوایفی بر زاوه ر حكومت كرده اند.مانند قادر بیگ پسر جعفر سلطان كه سه زن داشته است.
۱.طوبی خانم دختر یكی از مشایخ عبا بیلی ۲. فه رخی خاتون ۳.شاناز خاتون
از این سه زن سه دختر به نامهای (مدینه- نافعه- زكیه) دارد كه هنوز زنده اند و در نوسود زندگی می كنند.
قادر بیگ حاكم طویله بود .به علت اختلافی كه با مشایخ طویله و بیاری داشت و منجر به كشته شدن سان احمد گردید ،مجبور به ترك عراق شد و در زاوه ر سكنی گزید.باغداری را آغاز نمود .باغهای (دوله تا)امروزه در زاوه ر كه املاك آنها بود به تملك یار احمد قربانی كه زیر دست آنها بود در آمده است.
كریم بیگ و پسرش توفیق بیگ نیز چند سالی بر زاوه ر حكومت كرده است.چهار پسر داشت
۱.محمد بیگ كه همسرش (خاتون طلیعه) بود۲-.طاهر بیگ كه خانواده ی او الان در نوسود زندگی می كنند۳-. علی بیگ كه بعد از مرگ برادرش محمد بیگ زن او را به عقد خود در آورد.۴-. فریدون بیگ كه به دست برادرش طاهر بیگ در زاوه ر در مكانی به اسم (لارزه ره) كشته شد. در اواخر حكومت بیگ زاده ها بر زاوه ر ،محمد بیگ پسر كیومرث بیگ چند سالی بر زاوه ر حكومت كرد.بعد از فوت او برای چند ماهی حكومت زآور را به خاتون طلیعه همسر علی بیگ واگذار شد.با آمدن سربازان دولت شاهنشاهی به زاوه ر سلسله ی سلاطین اورامان بر چیده شد.قبر بیشتر این سلاطین در مكانی در پایین روستای زاوه ر به نام (قه برو به گا) واقع شده است.در زمان حكومت رضا شاه به بعد روستای زاوه ر رونق خاصی گرفت.تا جایی كه در سال ۱۳۵۷ آمار خانوار ساكن در آن به حدود ۴۲۰ منزل رسید.با شروع جنگ ایران و عراق در سال ۱۳۵۹ اولین شعله های آتش این جنگ خانمان سوز در زاوه ر شروع شد.در اولین پیشروی های عراق ،زاوه ر به تصرف آنها درآمد.مردم به استانهای هم جوار پناه بردند.نتیجه ی ۸ سال جنگ،ویرانی مطلق برای روستا زاوه ر را به دنبال داشت.بالاخره در سال ۱۳۶۰ در ۱۵ تیرماه، لشكر ایران بعد از تسخیر گردنه ی (شمشی) روستا از دست بیگانگان آزاد شد و بعد از گذشت حدود ۲۰ سال از آن تاریخ در سال ۱۳۷۵ بالاخره اجازه ی بازگشت مردم به روستا صادر شد.مردم شروع به آباد كردن روستا نمودند و درنهایت فقر باغهای ویران شده ی خود را آباد نموده و امروزه حدود ۱۰۰ تا ۱۵۰ منزل در روستا ساكن هستند.
باغداری منحصربه فرد دزآور
درنحوه باغداری دزآو ر ،عواملی چون سوابق تاریخی،نوع ذائقه،نوع محصول بازار پسند،زمان نگه داری،وضعیت راههای ارتباطی جاده ای،جهت عرضه ی محصول به بازار فروش،اهمیت نوع محصول به هنگام قحطی در ایجاد نوع باغات در دزآور دخیل بوده اند(گردو- توت-انگوردیم-زردآلو-شفتالو-انار-انجیر-نوع منحصربه فرد گلابی سیفرمی-سیب-آلوچه- به)این روش ترتیب اولویت زاییده ضرورت نیازواهمییت موادغذایی محصولات در مواقع ضروری به عنوان منبع تغذیه ی آنان بوده است.دزاو ر دارای ۳۵۰هكتار باغات آبی و دیمی است .روش احداث باغات آن با توجه به موقعیت روستا اكثر اراضی دارای شیبی ۱۲تا۲۵درصدی می باشد .بسیار كم زمین هموار و مسطح در روستا وجود دارد .چشمه هاو منابع آب سطحی و زیر زمینی متوسط بوده و امكان توسعه باغات رابا محدودیت مواجه كرده است .اولین اقدام مردم تراس بندی است . در پشت دیوارها، تراس(ته لان ها )خاك ریخته تا زمانی كه به اندازه ی كافی مسطح شود.درمواقع كشت اقدام به غرس نهال می كردند اما چون بیشتر خاك آن تحت الارضی وفاقد موادغذایی بوده خاك را معمولا باكود حیوانی تقویت نموده اند .چالهایی برای غرس نهال كنده و از همان جا به نهال ها آب می دادند .مردم از محصولات اصلی و فرعی در تهیه ی غذا و تهیه ی رنگ های مختلف استفاده می نمودند .
