موقعیت
منطقه تخت سلیمان در استان آذربایجان غربی، ۳۷ كیلومتری شمال شهر تكاب، و در مجاورت روستای نصرت آباد واقع است و شامل دریاچه تخت سلیمان و عوارض طبیعی اطراف آن، چاههای آهك ساخته دیو زندان، چاه دریا، و حیاط دریای روستای برِنجه است.
معرفی
منطقه تخت سلیمان از مكانهای منحصر به فرد ایران چه از نظر تاریخی و چه از نظر زمین شناسی و وجود پدیدههایی چون چاههای آهك ساخته است كه كمتر مورد توجه و بازدید علاقه مندان قرار گرفتهاند. تخت سلیمان سكویی عظیم و بیضوی به قطرهای ۴۸۰ و ۴۰۰ متر، محصول رسوب گذاری چشمهای با آب دهی فراوان، و مملو از كلسیم بی كربنات فوق اشباع است.
برجستگی سكو با ارتفاع ۱۵ متر نسبت به زمینهای اطراف آن و دریاچهای بیضوی به قطرهای ۹۰ و ۱۴۰ متر در وسط، كه آب آن با كندن دو شكاف به زمینهای كشاورزی میریزد، به این سكو آن چنان موقعیت ممتازی داده است كه حاكمان دورههای مختلف، پیش از مادها، و سایر سلسلهها، حتی ایلخانان مغول، را واداشته تا در آن آثاری بنا نهند. اوج رونق تخت سلیمان در زمان ساسانیان بوده است كه مهمترین آتشكدههایی كه بعد از آن در سراسر ایران بنا نهاده شدند با آتش این آتشكده روشن شده است. دور سكو را برای حفاظت، برج و بارو كشیدهاند و دارای چند دروازه است.
چاه آهك ساخته دیو زندان
این چاه حدود یك كیلومتر از آتشكده فاصله دارد. احتمالاً برای حفظ پاكی و جاودانگی آتش آذر گشسب، دیو، كه مظهر پلیدیها در آیین زردشت است، به وسیله اهورامزدا در این چاه مخوف دربند و زندانی شده است و به همین جهت به آن نام دیو زندان دادهاند. منظره چاه از بیرون شبیه مخروط ناقصی است كه قطر بزرگ آن چسبیده به زمین و قطر كوچك آن دهانه چاه است.
منظره داخلی چاه
دهانه چاه به شكل دایره، قطر آن ۶۵ متر، و ارتفاع دهانه آن از سطح دریا ۲۲۰۰ متر است. عمق چاه از بلندترین نقطه دیواره تا كف، ۱۰۰ متر است. درون چاه شبیه به مخروطی ناقص است كه قاعده بزرگ آن به قطر ۶۵ متر دهانه چاه را تشكیل میدهد و تا عمق ۸۵ متری میله آن تنگ میشود.
از این عمق تا كف، میله چاه باز میشود قطر آن در كف به حدود ۸۰ متر میرسد. در كف چاه و زیر دهانه كوچك، كه در عمق ۸۵ متری واقع است، گنبدی به ارتفاع ۱۵ متر قرار دارد كه قطر آن تقریباً با قطر دهانه پایینی چاه برابر است. ساختمان دیواره چاه از دهانه تا نیمه چاه، لایه لایه است و از آن به بعد بدنه با لایهای از مواد آهكی اندود و صاف میشود و لایهای در بدنه به چشم نمی خورد.
این پدیدهها به دلایل زمین شناسی به وجود آمدهاند كه با اُفت و خیزهای مقدار آب چشمه سازنده چاه و مواد محلول در آن زمانها مختلف مرتبط اند.
در این جا به توضیح چگونگی زایش چاههای آهك ساخته میپردازیم:
میلیونها سال قبل در ته این چاهها چشمههایی وجود داشتهاند كه آب آنها محتوی كلسیم بی كربنات فوق اشباع بوده و از آبدهی متوسطی برخوردار بودهاند. آب چشمه بعد از خروج از درون زمین به اطراف جاری میشده و به علت تغییر فشار، بخشی از كربن دی اكسید موجود را از دست میداده و به ازای آن ذرههایی از كلسیم كربنات رسوب میكردهاند. التبه در رسوب گذاری و زایش چاهها نیروهای درونی مانند گرمای حاصل از مواد ماگمایی درون زمین و كانیهای منطقه نقش اساسی داشتهاند و نتیجه عملكرد این چشمهها زایش چاههایی مانند دیو زندان ظرف صدها هزار سال بوده است. سپس بنا به دلایلی آن چشمهها از فعالیت بازمانده و چاههای فعلی باقی ماندهاند.
از درون چاه دیو زندان گاز گوگرد متصاعد میشود. چنان كه باستان شناسان آلمانی بعد از كندن تونلی از بیرون به كف دیو زندان، برای جلوگیری از آلوده شدن محیط اطراف چاه به گاز گوگرد، دهانه آن را مسدود كردند. در حال حاضر به علت وفور گار گوگرد در انتهای دیو زندان فرود و بازدید از كف و زوایای آن توصیه نمی شود.
چاههای آهك ساخته دریا و حیاط دریا
به فاصله ۵ كیلومتر از تخت سلیمان ۵/۰ كیلومتر از روستای برنجه دو چاه آهك ساخته، كه فاصله آنها دیواری به ضخامت حدود ۱۰ متر است، قرار دارند. انتهای یكی از چاهها مملو از آب است و به آن دریا گفته میشود، چاه دیگر، كه خشك شده است، حیاط دریا نامیده میشود. چگونگی زایش این چاهها همانند زایش دیو زندان است. هر چه دو چاه از یك طرف به كوه تكیه دارند و از طرف مقابل با شیبی تند به رودخانه چهارتاق مشرف اند. چاه دریا دارای دهانهای بیضوی به قطرهای ۷۰ و ۲۰ متر است. عمق چاه دریا از دهانه تا سطح آب حدود ۶۰ متر و ارتفاع دهانه چاه از سطح دریا ۲۰۶۰ متر است. بدنه درونی چاه تا عمق ۱۵ متری دهانه لایه لایه و از عمق ۱۵ متری تا سطح آب، صاف و بدون لایه است. میله چاه مانند مخروطی ناقص است كه قاعده بزرگ آن در بالا- همان دهانه چاه- و قاعده كوچك آن سطح آب است.
چشمه آهك ساز چمن گلی
چشمه آهك ساز چمن گلی به فاصله ۱۶ كیلومتری شهر تكاب و نزدیك روستای بدرلو قرار دارد. این چشمه فعال است و درون آن جزیرهای به وسعت ۹۰ متر مربع، پوشیده از علف و نی قرار دارد كه بر اثر وزش باد جابه جا میشود. این چشمه از آبدهی متوسط برخوردار است. (عكس ۹۲)
چاه حیاط دریا
این چاه با چاه دریا یك دیوار مشترك دارد. داخل چاه حیاط دریا استوانهای و قطر آن حدود ۳۰ متر است. بدنه حیاط از دهانه تا كف، لایه لایه و كف آن مسطح و افقی است. در كنار دیوار مشترك حیاط دریا با دریا، گودال آبی وجود دارد كه ارتفاع آب این گودال از سطح دریا ۲۰۰۰ متر است.
می توانیم نتیجه بگیریم كه آب چاه دریا و آب گودال حیاط دریا هم سطح و به هم مربوط اند. بدنه حیاط دریا در بخش مشرف به رودخانه چهارتاق دارای شكافی عمیق و سراسری است كه تا نزدیك رودخانه ادامه دارد. احتمالاً زلزلهای مهیب این شكاف را به وجود آورده و سبب خشك شدن چاه حیاط دریا شده است. با استفاده از كوره راه موجود در بدنه حیاط میتوانیم از دهانه حیاط دریا به كف آن برسیم.