هیات كاوش های جرجان در بهار سال ۱۳۵۳ هجری ، همزمان با سومین فصل كاوش در خرابه های شهر جرجان ، ضمن بررسی در پیرامون شهرستان های گنبد قابوس و مینودشت ، موفق گردید دو شهر مهم تاریخی قبل از اسلام را كشف و مورد كاوش قرار دهد ، این دو شهر تاریخی به نام های گبری قلعه ( در نزدیكی شهر قدیمی جرجان یا گنبدكاووس فعلی ) و دشت حلقه ( در نزدیكی شهر مینودشت ) نام دارد. موقعیت : شهر تاریخی« دشت حلقه» در ۵/۲ كیلو متری شمال جاده بین المللی آزادشهر – مینودشت ، ۱۲ كیلو متری غرب شهر مینودشت ، ۱۳ كیلو متری شمال شرقی آزادشهر و ۱۵ كیلو متری جنوب شرقی گنبد كاووس واقع شده است . نام دیگر این محوطه « دشت قلعه »می باشد، كه در ۵۰۰ متری ضلع شرقی آن روستا ی « دشت حلقه هلاكو » از توابع دهستان چهل چای ، بخش مركزی مینودشت قرار دارد . از نظر جغرافیای طبیعی ، این منطقه در دشت گرگان و بین شهرستان مینودشت و گنبد كاووس قرار گرفته است . این شهر تاریخی در تاریخ ۲۹/۱۰/۵۳ به شماره ۱۰۱۷ با قدمت دوره اشكانی و ساسانی در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسیده است. پیشینه ی بررسی ها و پژوهش های باستان شناسی : شهر تاریخی دشت حلقه در سال ۱۳۵۳ ، هم زمان با سومین فصل كاوش های باستان شناسی شهر تاریخی جرجان ، توسط آقای « دكتر كیانی » شناسایی و مورد بررسی و كاوش قرار گرفته است. پس از كاوش در سال ۱۳۵۳ در این محوطه تاریخی تا سال ۱۳۷۹ هیچ گونه بررسی و پژوهشی به انجام نرسید.تنها در سال ۱۳۷۲ سازمان میراث فرهنگی كشور از دفن اموات در این محل ممانعت به عمل آورده بود. در سال ۱۳۷۹ ، پس از دو دهه وقفه در روند مطالعات باستان شناسی دشت حلقه ، بنا به ضرورت و اهمیت دشت حلقه در بین محوطه های تاریخی منطقه ، برنامه ی ساماندهی و حفاظت كارگاه های كاوش در دستور كار قرار گرفت. و در تابستان همان سال ، یك هیئت باستان شناسی به سرپرستی آقای « حمید عمرانی » كارگاه های كاوش شده ی دهه ی پنجاه را پاكسازی ، سازماندهی و خاكبرداری نمودند. در زمان اجرای كار ، هیئت موفق به كشف مطالب و اطلاعات جدیدی در ساختار معماری و جزئیات آن و همچنین كشف مواد فرهنگی گردید ،كه در روند مطالعات و روشن شدن شكل گیری دشت حلقه ، نقش بسزایی داشتند. در راستای اهداف پژوهشی سازمان میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری كشور در استان گلستان و به منظور حفاظت اولیه و سامان دهی و كاوش های باستان شناسی سال ۸۶ ، برنامه بررسی ژوفیزیك محوطه ی باستانی دشت حلقه در اسفندماه سال ۱۳۸۵ توسط یك هیئت كارشناسی از سوی سازمان میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری استان گلستان به مدت ۲۰ روز انجام گرفت. شهر سازی دشت حلقه : شهر تاریخی دشت حلقه به صورت ۸ ضلعی نامنظم بنا گردیده و اندازه ی ۷ ضلع آن به ترتیب : ۱۶۷۷ متر ، ۱۴۲۵ متر ، ۹۹۴ متر ، ۷۰۷ متر ، ۴۹۸ متر ، ۳۴۶ متر و ۲۳۸ متر می باشد. دو حصار عظیم داخلی و خارجی كه به ترتیب ۴ متر و ۷۵/۶ متر ارتفاع دارد ، شهر را محصور می كند. در فاصله دو دیوار ، خندقی به عرض ۵۳ متر كه در بعضی از قسمت ها به ۶۰ متر نیز می رسد ، حفر گردیده كه در قسمتی از آنها هنوز آب جریان دارد. پیرامون ( محیط ) این شهر باستانی ۷ كیلومتر و مساحت آن ۳۳۸ هكتار می باشد. در قسمت جنوب شرقی شهر ، تپه ی مرتفعی به ارتفاع ۲۰ متر ، مساحت ۳ هكتار و پیرامون ( محیط) ۸۲۴ متر وجود دارد ،كه به احتمال زیاد ، دژ یا آكروپل شهر بر روی این تپه بنا گردیده است. محوطه باستانی دشت حلقه در اصل یك تپه ی پیش از تاریخ بوده كه در دوره تاریخی ، قلعه یا شهری بر روی آن بنا شده است.) پس از بررسی و نقشه برداری در سال ۱۳۵۳ كاوش های باستان شناسی در دو نقطه ی شهر ، یكی در حصار ( با هدف پی بردن به چگونگی ساختار حصار ) و دیگری در آكروپل شهر صورت گرفت. كاوش های باستان شناسی در حصار دشت حلقه : برای پی بردن به چگونگی حصار شهر ، ترانشه ای در ضلع جنوبی آن به طول ۳ و عرض ۵ متر حفر گردیده و پس از خاكبرداری در سطح حصار در عمق ۱ متری ، دیوار قطوری به عرض ۲۰/۲ متر از زیر خاك نمایان گردید ،كه با آجر مربع شكل به ابعاد ۸*۳۸*۳۸ سانتیمتر ساخته شده بود. عملیات خاكبرداری تا عمق ۲ متری حصار ادامه یافت ، ولی به علت اتمام فصل كاوش ، هیئت موفق به پیدا كردن بلندی كامل حصار نگردید. به نظر می رسد كه دیوار آجری مزبور ، قسمت اصلی حصار را تشكیل داده و در قسمت داخل ، برای احداث بناهای منظم به دیوار از خشت استفاده شده است. آكروپل ( ارگ حكومتی ) كه مرتفع ترین قسمت شهر باستانی را تشكیل می دهد، و مشخصات آن قبلا ذكر گردید ، در قسمت شمال شرقی شهر واقع شده است. با مطالعه سفال های به دست آمده از تپه ، مشخص می شود كه این تپه در اصل یك تپه ی پیش از تاریخی بوده كه در زمان احداث شهر ، آكروپل یا دژ شهر را بر روی آن بنا نهادند. تپه مزبور پس از جدول بندی با مربعاتی به ابعاد ۱۰*۱۰ متر با دو كارگاه شمالی و جنوبی شروع به كار شد . ضمن خاكبرداری در هر كارگاه ، جرزهایی پیدا شد، كه با آجر و ملات گچ ساخته شده بود. در كارگاه جنوبی با ادامه ی خاكبرداری در عمق ۳۰/۱ متر ، كف اول به عنوان نشانه ی آخرین دوره سكونت كشف گردید. این كف با آجرهای شكسته و نامرتب مفروش شده بود. در این سطح ، مقداری سفال لعابدار مفروش شده بود. در این سطح ، مقداری سفال لعابدر رنگارنگ مربوط به قرن هفتم و هشتم هجری به دست آمد. با مطالعه ی سفال های مزبور ، آخرین دوره ی سكونت كه هم زمان با دوران ایلخانیان بوده است ، مشخص گردید. با ادامه ی كاوش و گذشتن از كف اول ، در عمق ۲۰/۳ متر به كف دوم و با ادامه ی كار در عمق ۹۴/۳ به كف سوم یا كف اصلی رسیدند، كه با مقایسه سفال های آن متعلق به دوره ساسانی و پارتی بوده است. ارتفاع پایه ها از كف اصلی ۱۶/۴ متر و ضخامت آن ۵۰/۳ متر می باشد قرینه جرزهای كارگاه جنوبی به فاصله ۳۰/۱۵ متر در كارگاه شمالی به دست آمد. احتمالا نظیر این پایه ها ضخیم آجری ، در نقاط دیگر تپه نیز وجود دارد كه قسمت مركزی بنا را تشكیل می دهد. ملاتی كه در ساختمان این بنا به كار رفته ، مخلوطی از شن و گچ می باشد، كه ماده ی بسیار محكمی را به وجود آورده است. آجرهایی كه در ساختمان آكروپل یا در دژ شهر به كار رفته ، ابعاد مختلفی داردكه اندازه های آن عموما ۱۰*۴۰*۴۰ ، ۹*۳۷*۳۷ ، ۸*۳۲*۳۲ ، ۷*۸*۳۴ سانتیمتر می باشد. با كاوش مختصری كه انجام پذیرفت ، مقداری سفال به دست آمد كه معرف سكونت های مختلفی است ،كه در شهر باستانی دشت حلقه رخ داده است . سفال های مزبور متعلق به ۴ دوره به شرح زیر می باشد : ۱- سفال خاكستری رنگ ، هزاره ی اول پیش از میلاد ( سه هزار سال پیش ). ۲- سفال قرمز رنگ ، دوره اشكانی. ۳- سفال قرمز رنگ و ساده ، دوره ساسانی. ۴- سفال لعابدار رنگارنگ ، قرن ۷ و ۸ هجری نتیجه گیری: بر طبق منابع تاریخی و تحقیقات باستان شناسی ، ناحیه ی دشت گرگان از قدیم الایام یكی از حوزه های مهم تمدن پیش از تاریخ و تاریخی ایران بوده است. در دوران هخامنشی نیز گرگان از ایالات مهم به شمار می آمد، و همیشه یكی از افراد معروف خانواده ی سلطنتی به فرمانداری این ایالت برگزیده می شد. پس از استقرار اشكانیان در شمال خراسان كلیه مناطق شمال شرقی ایران از جمله گرگان جزء مراكز سكونت آنان محسوب گردید. اشكانیان در قرن سوم پیش از میلاد بر علیه جانشینان اسكندر برخواستند، و پس از تصرف كلیه نواحی ایران ، دولت مقتدری تشكیل دادند، كه مدت پنج قرن در این سرزمین حكومت نمود. از آنجایی كه مركز اصلی اشكانیان مناطق شمال خراسان و گرگان بوده است، از این رو پادشاهان این سلسله همواره علاقه ی زیادی به سرزمین نیاكان خود داشتند. آنها در طول حكومت خویش ، شهرها و قلاع مختلفی در نقاط گرگان بنا نهادند. طبق نوشته های مورخان یونانی ، شهرهای معروف و آبادی چون نسا ( NISA ) ، دارا ( Dara ) تمبركس ( Tam barax ) ، سیرینكس ( syrinx ) و از همه مهمتر ، شهر صد دروازه ( Hecatompylos ) در شرق ایران بنا گردید. بنابر مقتضیات سیاسی و نظامی ، هر یك از این شهرها در فصول مختلف به عنوان قرارگاه و پایتخت مورد استفاده قرار می گرفت. البته بعضی از این شهرها از دوره ی هخامنشی و سلوكی وجود داشت ،ولی در دوره ی هخامنشی و اشكانی بازسازی و مورد استفاده قرار گرفت. از شهرهای معروف اشكانیان كه با كاوش های باستان شناسی شناخته گردید. باید شهرهای معروف نسا ( nisa ) و مرو ( Merv ) را نام برد كوشش صد ساله ی محققان در مورد شهرهای نامبرده ابراز گردیده است به عنوان مثال سایكس ( Sykes ) و شهر دارا ( Dara ) را در نزدیكی آزادشهر و شهر صد دروازه را باید در نزدیكی رود گرگان جستجو نمود ، زیرا عقاید ابراز شده توام با مدارك علمی و كاوش های باستان شناسی نبوده و از حدس و گمان خارج نگردیده است. همانطور كه می دانیم گرگان در دوره تاریخی یعنی پارتی و ساسانی بیش از هر دوره ی دیگری اهمیت داشته است. در زمان پارتی ، به علت مركزی بودن محل این منطقه به عنوان پایگاه اصلی و پایتخت آنان انتخاب گردید. در دوره ساسانی ، علت قلاع زیادی كه برای جلوگیری از هجوم هیاطله بنا نهادند – با در نظر گرفتن موقعیت مكانی این دو شهر باستانی در دوره اشكانی در دشت گرگان – احتمال زیادی وجود دارد كه این دو. شهر در زمان شاهان اولیه اشكانی احداث گردیده و در دوره های بعد به ویژه در زمان ساسانیان تغییرات عمده ای درآن به وجود آمده باشد. « دشت حلقه » و گبری قلعه » از بسیاری جهات ، از جمله قرار گرفتن آكروپل ، دیوارهای داخلی و خارجی و خندق شباهت زیادی به یكدیگر دارند، و احتمالا گبری قلعه قبل از دشت حلقه به عنوان شهرك و قلعه نظامی بنا نهاده شد. و پس از مدت زمانی كوتاه با روزافزون شدن قدرت اشكانیان و نیاز به احداث یك شهر بزرگ تر در دوره ی اولیه اشكانی ، شهر عظیم دشت حلقه ساخته شد. با توجه به شباهت زیاد دو شهر شناسایی شده در دوره ی اشكانی ، یعنی نسا ( Nisa ) و مرو ( Merv ) به نظر می رسد كه شهر باستانی دشت حلقه در واقع مركز گرگان یا هیركانیای قدیم بوده است. اگر این گمان درست باشد در حقیقت همان شهری است ،كه مورخان یونانی آن را « سیرینكس » ( Syrinx ) نام نهاده و طبق نوشته ی « پولی بیوس » ( polybious ) ، شاهد جنگ در دوران اول با آنیتوخوس سوم ، در سال ۲۰۶ ق.م بوده است.
