موقعیت جغرافیایی و وسعت منطقه شكار ممنوع سید مرتضی :
منطقه مورد بحث فی مابین بخشهای مركزی و كوهســـرخ با وسعت ۴۷۰۰۰ هكتار در ۵ كیلومتری شمال شهر كاشمر و در ۲- ۱ كیلومتری جنوب شهر ریوش واقع شده است كه از شرق به غرب بطول ۳۰ كیلومتر و عرض متوسط ۱۵ كیلومتر میباشد و بین عرضهای N3516 N3528 و طولهای جغرافیاییE5820 E5844 قرار دارد كه محور كاشمر – نیشابور منطقه را به دو قسمت شرقی و غربی تقسیم میكند .
حدود اربعه منطقه
شمالا : از شرق به غرب بترتیب : اراضی مرتعی روستای نامق ، چاهگلی ، تنورجه ،كوشه نما ، كوشه ، كلاته بختیاری ، مكی ، گدار مازو ، جنگلهای بادام ریوش و طرق و اراضی كلاته تیمور .
جنوبا : اراضی مرتعی روستاهای بهاریه ، قوچ پلنگ ، كلاته بزی ، امامزاده سید مرتضی ، كلاته عباسعلی ،كلاته نادر و كلاته روحانی تا رودخانه گرماب.
غربا : محدود است به كال و دره گرماب ،كال و دره خرزن تا كلاته تیمور.
شرقا : محدود است به كال نای ، رود ژرف تا اراضی مرتعی و جنگلهای بادام روستای نامق.
وجه تسمیه منطقه
به نظر میرسد قبل از هجرت و دفن امامزاده سید مرتضی (ع) در آرامگاه موجود ، كوههای مشرف بر این آرامگاه بنام كوهسرخ معروف بوده است .
امامزاده سید مرتضی(ع) پس از شهادت برادر گرامیشان حضرت علی ابن موسی الرضا (ع) بسوی خراسان حركت مینمایند كه در این محل حاكمان وقت ایشان را بشهادت میرسانند . ازآن پس كوههای مشرف به مرقد و حرم مطهر امامزاده بنام كوههای سید مرتضی تغییر نام داده و از آنجا كه این ارتفاعات درمركز محدوده مورد نظر و منطقه واقع گردیده است لذا مناسب ترین نام برای آن ؛ ” منطقه شكار ممنوع سید مرتضی ” انتخاب گردیده است .
توپوگرافی منطقه
منطقه مورد نظر جزء مناطق ییلاقی و مرتفع شهرستان كاشمر میباشد. وضعیت طبیعی این منطقه بصورت كوهستانی ، صخره ای و صعب العبور میباشد ، تپه ماهورهای موجود در سر حدات شمالی منطقه به سمت عمق منطقه شكار ممنوع سید مرتضی با فاصله۲-۱ كیلومتر به پرتگاههای صخره ای رسیده و سپس در فاصله ۲۰-۱۰ كیلومتری به تپه ماهورههای جنوبی منطقه ختم میشود . لیكن حد و حدود جنوبی آن از صخره به تپه ماهور و حاشیه منطقه ونهایتا به دشتهای كاشمر و خلیل آباد ختم میشود این كوهها از غرب درونه شروع و دشت كاشمر را از دشت سبزوار و نیشابور جدا میسازند ادامه این ارتفاعات از شمال تربت حیدریه میگذرد در داخل منطقه كوهستانی فوق ، دشت ریوش قرار دارد . حداكثر و حداقل ارتفاع منطقه از سطح دریای آزاد بترتیب ۲۲۰۰ و ۱۴۰۰ متر و ارتفاع متوسط منطقه از سطح دریای آزاد ۱۷۰۰ میباشد.
وضعیت منابع آب منطقه
بطور كلی منبع تامین كننده آبهای منطقه ، بارندگی است ومقداری از آبها نیز ازطریق ذوب برف دامنه های جنوبی ارتفاعات كوهسرخ تامین میگردد. شبكه های هیدروگرافی منطقه از رودخانه هایی تشكیل یافته كه اكثرا از دامنه های جنوبی كوهسرخ سرازیر شده و پس از عبور از دشت سرانجام به كویر نمك میریزند .
الف) رودها و مسیلهای منطقه : اكثرا فصلی بوده و در فصل گرما خشك میشوندكه از آن جمله میتوان به موارد ذیل اشاره نمود:
كال رود ژرف، كال سرخ دره، كال خرمنگاه ،كال دره گرگ، كال جاده كوهسرخ (سید مرتضی)، كال خلیل آباد و كال قوچ پلنگ .
این مسیلها تماما از ارتفاعات شمال منطقه سرچشمه میگیرند ، هر چند از آب آنها كمتر برای كشاورزی استفاده میشود ولی بعلت نفوذ قسمتی از آب این سیلابها در زمین نقش مهمی در تغذیه سفره های آب زیرزمینی دارند.
ب) چشمه ها :
در كل منطقه سید مرتضی ۳۱ دهانه چشمه معروف و گویا شده بشرح زیر وجود دارد كه ۱۴ دهانه آن دارای آبشخور ساخته شده میباشند :
چشمه آتشكاه ، چشمه كورچشمه ، آبشخورهای پادر ۱و۲ ، چشمه گلی، چشمه بیدحاجی ، چشمه گدارشیخ ، چشمه كماهی، آبشخور قول تریخ ، چشمه زوقلندر، چشمه خانه گنج، چشمه چنارو، چشمه درلهه، چشمه سنگ زرد ، چشمه لاخ سیاه، آبشخورهفت شاخ ، آبشخورلاخ سیاه ، آبشخورحسین مسافر، آبشخورغلام حمزه، آبشخورهای پیرعلیاء ۱و۲، آبشخورهای بیدوك۱و۲، آبشخوردرقلعه سنجد ، چشمه درقلعه سنجد، چشمه قربان، چشمه پی گدار، چشمه دره خرمنگاه ، آبشخورسرنی وآبشخوركبكی.
شرایط اقلیمی
منطقه شكار ممنوع سید مرتضی در حد فاصل دو اقلیم سرد و مرطوب وگرم و خشك واقع گردیده كه این موضوع خود یكی از ویژگیهای منطقه است. زیرا قسمتهای جنوبی منطقه و دامنه های مشرف به شهرهای كاشمر و خلیل آباد متاثر از اقلیم گرم وخشك و مابقی منطقه كه تا دو كیلومتری شهر ریوش و حواشی روستاهای نامق ، تنورجه ، مكی و كلاته تیمور پیش میرود دارای آب و هوای سرد و مرطوب است این تفاوت اقلیمی در درون منطقه تنوع زیستی را بوجود آورده است .
از جهت اطلاعات هواشناسی و تعیین میزان حداقل و حداكثر بارندگی و دما اعلام مینماید با وجود اینكه بیشتر مساحت منطقه شكارممنوع سید مرتضی در بخش كوهسرخ واقع و از اقلیم كوهسرخ (سردومرطوب) پیروی میكند لكن متاسفانه بدلیل عدم وجود ایستگاه هواشناسی در بخش كوهسرخ هیچگونه آمار هواشناسی از این بخش با آب وهوای كاملا متفاوت با شهر كاشمر در دسترس نمیباشد.
با این حال آمار ده ساله اخیر بدست آمده از ایستگاه هواشناسی كاشمر حداكثر بارندگی ۲۴ ساعته را ۴۷ میلیمتر و حداقل بارندگی ۲۴ ساعته را صفر و میانگین بارندگی دهساله اخیر را ۴/۲۱۸ میلیمتر نشان میدهد . براساس همین آمار حداقل دمای مطلق كاشمر ۹۸/۹- و حداكثر مطلق آن ۵/۴۲ درجه سانتیگراداست كه تفاوت ۳/۵۲ درجه سانتیگراد بین حداقل و حداكثر مطلق خود بیانگر اقلیم گرم و خشك وبیابانی درقسمتهای جنوبی است مضافا اینكه قسمتهای شمالی منطقه و بخصوص ارتفاعات آن برای مدت كوتاهی از سال برفگیر و سفید پوش میباشد.
پوشش گیاهی
درختان و درختچه های پراكنده در بین صخره ها و دره های پوشیده از درختان و درختچه های متراكم و پوشش مرتعی بسیارخوب در دامنه ارتفاعات و تپه ماهورها چشم اندازهای بسیار زیبا و متنوعی را در منطقه بوجود آورده است.
درختان موجود عبارتند از : بادام ، بید ، سپیدار ، گردو ، انار ، آلو و بندرت گیلاس كوهی كه اكثرا دست كاشت میباشند .
درختچه ها : بنه ، انجیر كوهی ، تمشك ، بادام تلخ ، زرشك ، بادامشك و زالزالك كه عموما خود رو و وحشی میباشند .
گیاهان مرتعی شناسایی شده در منطقه عبارتند از : كلاه میر حسن ، گون ، ریواس ، درمنه ، چوبك و گیاهان دارویی نظیر بابونه ، بومادران ، زیره كوهی، مریم گلی ، آویشن ، نعناع و كلپوره كه تماما خودرو و وحشی میباشند .
پوشش گیاهی پیرامون منطقه در سر حدات شمالی زیر كشت بادام دیم و در سرحدات جنوبی آن باغات انگور و اراضی كشاورزی و مرتعی قرار گرفته است و از شرق و غرب به مناطق كوهستانی و صخره ای ختم میگردد .
حیات وحش منطقه
از آنجایی كه منطقه شكارممنوع سید مرتضی فی مابین دو اقلیم كاملا متفاوت سرد و مرطوب (كوهسرخ) و گرم و خشك (كویر) واقع گردیده لذا دارای تنوع زیستی است كه خود یك ویژگی محسوب میگردد ؛ بخصوص اینكه جمعیت قابل ملاحظه ای از وحوش كوهزی نظیر كل و بز و قوچ و میش در این منطقه زیست میكنند. مهمترین وحوش منطقه عبارتند از :
پستانداران منطقه : كل و بز، قوچ ومیش وحشی، پلنگ ، كفتار، گرگ ، شغال ، روباه ، تشی ، خرگوش ، خارپشت ، سنجاب زمینی و خفاش .
پرندگان منطقه : عقاب طلایی ، قرقی ، سنقر، دلیجه ، ترمتای ، سارگپه ، كركس ، جغد، هوبره ، كبك و تیهو ، باقرقره ، بلدرچین ، قمری ، هدهد، كلاغها و گونه هایی از گنجشك سانان از قبیل : چكاوك كاكلی و معمولی.
خزندگان منطقه : گونه های مختلفی از سوسمارهای ایران و همچنین مارها در این منطقه وجود دارند .
بی مهرگان : عقرب ، رطیل ، سوسك و زنبور .
قابلیتهای منطقه
كویرزایی و پیشرفت كویر به سمت مراكز جمعیتی ، كشاورزی و اقتصادی رو به گسترش است از طرفی كاشمر و حوزه استحفاظی آن دقیقا در حاشیه و داخل مناطق كویری واقع شده است و لذا غیراز قابلیتهای حفاظتی و ارزشهای خود حیات وحش ، بمنظور مقابله با كویرزایی و جلوگیری از گسترش مناطق كویری منطقه مورد نظر دارای اهمیتی فوق العاده است . با این حال نظر به تنوع زیستی منطقه مذكور دارای قابلیتهای اكولوژیكی و ژنتیكی بوده و از نظر چشم اندازهای طبیعی ، نزدیكی به شهرها و مراكز زیارتی و سیاحتی قابلیت سرمایه گذاری در جهت جذب ایرانگردان وجهانگردان ونیز بهره برداری ازپتانسیلهای موجود را دارا میباشد . از طرفی نیز با عنایت به قدمت شهرنشینی و مراكز جمعیتی در اطراف منطقه نظیر ترشیز و كندر از جهت باستان شناسی ، زمین شناسی و گیاه شناسی دارای ارزش تحقیقاتی میباشد.
عوامل تهدید درمنطقه
عوامل تهدید در منطقه شكار ممنوع سید مرتضی را میتوان به دو گروه عوامل طبیعی و عوامل انسانی تقسیم نمود.
عوامل طبیعی :
مهمترین عامل تهدید طبیعی ، خشكسالی است كه متاسفانه در چند سال اخیر تاثیرات فراوانی بر اكوسیستم منطقه وارد كرده است و بارزترین اثرات آن ، كاهش شدید منابع آبی و در نهایت كاهش پوشش گیاهی و علوفه مورد نیاز حیات وحش بوده است .
اگرچه فعالیتهایی نیز توسط اداره حفاظت محیط زیست كاشمر در جهت كاهش اثرات خشكسالی انجام پذیرفته است ولی گستردگی و شدت خشكسالی با فعالیتهای انجام شده قابل مقایسه نیست .
عوامل انسانی :
در واقع تهدیدات اصلی منطقه مربوط به عوامل انسانی است . مجموعه عوامل انسانی كه در منطقه بعنوان تهدید بشمار میروند عبارتند از : چرای مفرط و بی رویه دام ، تخلفات شكار و صید ، فعالیتهای معادن ؛ كه با حضور گسترده مامورین اجرایی محیط زیست در منطقه و برخوردهای قاطع با متخلفین و هماهنگی موجود فی مابین این اداره و منطقه انتظامی محترم كاشمر ، حمایت مراجع محترم قضایی و جلب همكاری ومشاركت مردم ، تخلفات شكار و صید كاهش یافته است لیكن تقاضا برای اكتشاف و بهره برداری از معادن موجود در منطقه ، همچنان روبه افزایش است. كه امیدواریم در این خوص چاره اندیشی شده و حتی الامكان ترتیبی اتخاذ گردد تا افرادیكه تمایل به فعالیت در امر تولید مواد معدنی دارند بسمت مناطق خارج از محدوده منطقه شكارممنوع سیدمرتضی سوق داده شوند.
