غار ماهی كور دراستان لرستان واقع است. در استان لرستان، بخش پاپی یك دریاچه ی زیرزمینی و جویباری با عنوان (كای رود )وجود داردكه در شمال دهكده ی لون نزدیك ایستگاه راه آهن تنگ هفت قرار دارد.این دریاچه ی زیرزمینی در زیر كوه لون قرار دارد كه با عمقی زیاد از سطح زمین به صورت راكد می باشدولی گاهی در فصل بهار به علت ازدیاد نزولات آسمانی و در نتیجه زیاد شدن آب دریاچه آب های اضافی طغیان كرده واز خروجی غار خارج می شوند. در این غار گونه ای ماهی وجود دارد كه فاقد گوش چشم است و فقط در آب غار ها و جاهای تاریك زندگی می كنند.این نوع از ماهیان برای تهییه غذا وفرار از خطرات از خطوط جانبی وشاخك های حسی اطراف لب استفاده می كنند.ماهی كور از نادر ترین گونه ی ماهیان جهان است . در دنیا در حدود ۴۰ گونه ماهی فاقد چشم در آبهای شیرین شناسایی گردیده گردیده كه دراین میان خانواده كپورماهیان با دارا بودن ۱۱ گونه بیشترین تعداد و خانواده سگ ماهیان جویباری با ۱۰ گونه پس از آن قرار دارند.خانواده های (Amblyopsidae) از راسته سوف ماهی شكلان،لوچ ماهیان (Cobitinae) ، كاراسیده (Characidae) ، ( Synbranchidae )، ( Ictaluridae) و (Eleotridae) از جمله خانواده هایی هستند كه گونه های فاقد چشم در آنها گزارش شده است.
در ماهیان مختلف اندازه چشمها نسبت به سایز ماهی ، روش بدست آوردن غذا و هم بر اساس مقدار نوری كه برای یافتن غذا لازم است ، تغییر تكاملی می كند. بیشتر ماهیانی كه درطول روز به شكار می پردازند، دارای چشمان توسعه یافته هستند اما چشمهای بزرگ در ماهیانی هم كه عمدتا غذای خود را در تاریكی یا سپیده صبح پیدا می كنند، یا ماهیانی كه در اقیانوسها و در محدوده های نفوذ نور زندگی می كنند هم دیده می شود. ماهیانی كه درغارهای بدون نور زندگی می كنند ، دارای چشمهای ریز و یا فاقد چشم هستند ، در عوض دستگاه خط جانبی (Lateral line ) درآنها توسعه زیادی پیدا كرده است.
این دستگاه قادر است تلاطم و جابجایی آب را حتی در كوچكترین مقادیر تعیین كند ، حال چه این تلاطم و جابجایی توسط حركت خود ماهی ایجاد شده باشد یا اینكه موجودات زنده و اشیای دیگر آن را ایجاد كرده باشند. ماهی ها می توانند با استفاده از این دستگاه ، اشیای ساكن مجاور، سایر ماهیان و موجودات زنده غذایی را پیدا كنند. برخی ماهیان كور نیز دارای سلولهای چشایی در سر و یا سبیلك های (Barbel ) توسعه یافته در اطراف دهان هستند كه از آنها برای چشیدن و لامسه استفاده می كنند. علاوه بر ماهی ها كه روند تكاملی شان بعلت فقدان نور در سالیان دراز منجر به از دست دادن چشمها گردیده در برخی موجودات دیگر مانند سمندر كور تگزاس ( Typhlomolge rathbuni ) این امر مشاهده می شود ، آنها ضمن از دست دادن چشم ها ، از داشتن رنگدانه هم محروم گشته اند.
ماهیان كور از لحاظ شیلاتی فاقد ارزش اقتصادی بوده اما بعنوان یكی از نادرترین ذخایر ژنتیكی در بسیاری از پژوهشكده ها مورد ارزیابی و مطالعه قرار گرفته اند و یا به عنوان ماهیان زینتی خارق العاده در موزه های حیات وحش و آكواریوم ها در معرض دید علاقمندان و خصوصا جهانگردان قرار گرفته اند. در این میان می توان به ماهی كور مكزیكی (De Filippi, ۱۸۵۳) Astyanax fasciatus mexicanus كه شهرت جهانی آن باعث علاقمند شدن بسیاری از آكواریوم داران و محققان گشته است اشاره نمود، بنحوی كه محققان زیست شناس دانشگاه مریلند در تحقیقات خود در این رابطه ، ژن عامل از بین بردن چشمهای این ماهی را شناسایی كرده اند.این ژن ضمن فعال شدن درمناطق كم نور، پروتئینی را كنترل می كند كه اثر مستقیم بر لنز چشم داشته از این رو با فعال شدن آن درمراحل تكاملی تخم سبب از بین رفتن بافت درونی چشم و كور شدن نوزاد می گردد .
ماهیهایی از همین گونه كه در آبهای شیرین زندگی می كنند (در مكانهایی با نور كافی) چشمانشان رشد كرده و دید كاملا طبیعی خواهند داشت. قاره آسیا پر تعداد ترین گونه های كور آب شیرین دنیا یعنی در حدود بیست گونه و قاره های آمریكا و آفریقا پس از آن جای دارند. چین و تایلند بیشترین گونه های كور را به خود اختصاص داده و در این میان، كشور ما با دارا بودن دو گونه منحصر به فرد كه صرفا بومی (Endemic ) ایران می باشند درضمره كشورهای دارنده این گونه های با ارزش قرار گرفته است. با توجه به اینكه اغلب گونه های ماهیان كور در لیست قرمز اتحادیه جهانی حفاظت از گونه ها ( IUCN red list ) قرار دارند لزوم توجه همه جانبه كشورهای صاحب این میراث های طبیعی بیش از پیش مورد نیاز می باشد.
۱) ماهی كور غار ایران
▪ نام علمی : (Bruun and Kaiser, ۱۹۴۴)Iranocypris typhlops
▪ نام انگلیسی : Iran cave barb
▪ خانواده : كپورماهیان ( Cyprinidae)
▪ پراكنش :
ایران ، لرستان،خرم آباد E483534 N330437
شناسایی این ماهی مرهون وجود راه آهن است، زمانی كه كارشناسان خارجی مشغول احداث خطوط راه آهن بودند از وجود این غار مطلع شدند و این ماهی را برای شناسایی بیشتر به خارج از كشور بردند.
E. W. Kaiser هفت نمونه از ماهی را درششم ماه می ۱۹۳۷ در آن محل گردآوری نمود تا به مطالعاتی در آن خصوص بپردازد. نمونه هایی از این گونه در موزه جانورشناسی كوپن هاگ (Zoological Museum of Copenhagen ) در دسترس علاقمندان قرار دارد كه به نوبه خود جالب و البته جای تامل دارد. این گونه دارای دوجفت سبیلك و بدنی فاقد رنگدانه با بیشینه طول ۲۶/۵ سانتیمتر (fish base.org) است كه تعداد كمی فلس در پشت باله سینه ایی آن وجود دارد.سر پهن و دندانهای حلقی دوردیفه و مخروطی شكل با فرمول (۲)۳.۵-۳.۵ از دیگر خصوصیات ماهی شناسی این گونه می باشد. نمونه های بررسی شده توسط (Nielsen, ۱۹۷۴ ) دارای ۵/۴۶ میلیمتر طول كل و ۵/۳۸ میلیمتر طول استاندارد بوده است.(برای بررسی و مطالعه بیشتر خصوصیات مورفولوژیكی این ماهی میتوانید به سایت اینترنتی دكتر كد مراجعه نمایید/ www.briancoad.com) درمحیط طبیعی تغذیه آن نامعلوم اما در محیطهای مصنوعی و آكواریوم از انواع غذاهای خشك، تر و زنده نظیر آرتمیا با اشتهای زیاد استقبال می كند،چنانكه برای بلع غذاهای روی سطح آب توانایی شنا بصورت وارونه را دارد. زمان لازم برای دو برابر شدن جمعیت این ماهی حداقل ۱۵ ماه است و از تمایز جنسی و طول عمراین گونه نیز هیچ اطلاعاتی گزارش نشده است.
Bruun and Kaiser در سال (۱۹۴۴) بر این باور بودند كه ماهی فوق متعلق به جنس (Barbus) است چون شكل ظاهری شان به باربوس ها (سس ماهی از خانواده كپورماهیان) و خصوصا داشتن دو جفت سبیلك این نظریه را تا حدودی تائید می كرد اما ( Saadati) در سال (۱۹۷۷) این نظریه را رد كرد و ضمن بررسی باربوس های حوضه آبریز دجله عنوان كرد كه باربوس های این ناحیه بسیار بزرگ تر از گونه مذكور می باشند. بعدها بررسی دقیق تر ماهی كور غار ایران آن را در جنس cypris از خانواده كپورماهیان قرار داد.
ریشه یابی (Etymology ) نام علمی این ماهی به قرار زیر است:
Iran به لحاظ این كه در كشور ایران شناسایی گردید، cypris چون از جنس كپورماهیان است، typhlos یعنی كور و ops به معنای چشم می باشد،از این رو می توان این ماهی را به نام” كپور ماهی كور ایرانی” نامید. متاسفانه این ماهی از سال ۱۹۹۰ به عنوان گونه در معرض آسیب ( Vulnerable)در لیست قرمز اتحادیه جهانی حفاظت از گونه ها قرار گرفته و دكتر برایان كد (Coad ۱۹۹۶) این گونه نادر را به سبب وجود داشتن در یك محل (داخل غار) در معرض خطر (endangered ) دانسته است. جالب است كه بدانید این ماهی با یك ماهی كور دیگر با نام علمی Paracobitis smithi در همان غار به سر می برند. این غار آبی در كنار روستای ( لون) در تنگ هفت لرستان واقع شده ،حرارت آب در این غار معمولا ۵/۱۸درجه سانتیگراد ، PH آن۵/۷ و قابلیت هدایت الكتریكی µS ۳۳۴ می باشد.
۱) سگ ماهی كور ایران
▪ نام علمی 🙁 Greenwood , ۱۹۷۶ ) Paracobitis smithi
▪ نام انگلیسی : Blind loach
▪ خانواده : سگ ماهیان جویباری (Balitoridae )
▪ پراكنش : ایران ، لرستان (۳۳o ۰۵ N, ۴۸o ۳۶ E )
اولین نمونه از این ماهی كفزی توسط Anthony Smith در آپریل ۱۹۷۶ شناسایی شد. آنها علاوه بر اینكه از داشتن چشم محروم اند، رنگدانه و فلس هم ندارند ،دومین جفت از سبیلك هایشان بخوبی رشد كرده و به انتهای سومین جفت سبیلك ها می رسد.متوسط طول كل بدن در آنها ۴۵ میلیمتر گزارش گردیده است. حداقل زمان لازم برای دو برابر شدن جمعیت آنها ۱۵ ماه می باشد. سگ ماهی كور ایران از سال ۱۹۹۶ در لیست قرمز گونه های درمعرض خطر قرار گرفته است. باله مخرجی از۸ شعاع و باله پشتی از ۱۱-۱۲ شعاع كه همگی شعاع نرم می باشند تشكیل شده است. تصویری از این ماهی تا كنون منتشر نگشته است و این در حالی است كه در بسیاری از نمونه ها مانند ماهی كور مكزیكی (Blind cave fish ) كه در بالا از یاد شد در اغلب كتابها و سایت های اینترنتی مرتبط به كرار مطالب مفید و تصاویر گوناگون منتشر می شود. خوشبختانه اداره حفاظت از محیط زیست استان لرستان ،اقدامات جدی را در مورد حفاظت از این غار آبی و ماهیان موجود در آن انجام داده كه در این راستا بازهم انتظار بیشتری می رود.
منبع : كویرها و بیابانهای ایران
