در اصطلاح مردم سقاخانه به نوعی حجره ی كوچك یا تورفتگی می گویند كه در دیواری تعبیه می شود و یا درز دو دیوار را در بر می گیرد و پنجره ی مشبك آهنی ای قسمتی از آن را می پوشاند .سقاخانه غرفه یا نیم بابی است كه مردم در آن آب گاهی می سازند و جام یا پیاله ای در آن می نهند تا آب در دسترس همگان قرار گیرد . شیعیان بیشتر هم زمان با روضه خوانی حضرت سید الشهدا و به یاد تشنگان و شهیدان كربلا به چنین كاری اقدام كرده اند و از زمره كارهای ثواب به حساب می آید .
انگیزه ی ساختن سقاخانه علاوه بر حس نوع دوستی و خدمت به عموم بیشتر مذهبی و آیینی بوده است . شیعیان ایران به ویژه در سده ها و دهه های گذشته با یادآوری تشنگی اصحاب امام حسین (ع) و با انجام دادن اعتمال انسان دوستانه مانند احذاث سقاخانه هایی كه آب در آن جریان داشته یا نگهداری می شود برای زنده نگهداشتن یاد واقعه ی كربلا و ادای دین مذهبی خویش به این واقعه تلاش می كنند .
معماری سقاخانه ها
سقاخانه ها فاقد شكوه و جلال معماری وسیع بناهای معروف است ولی از نوعی صمیمیت وروحانیت در انزوا برخوردار است كه افراد برای رازو نیاز ،ذكر نذر و حاجت به این مكان روحانی می روند .
بزرگی ،میزان تزئینات و اهمیت سقاخانه ها رابطه ی مستقیم با محله ای دارد كه در آن قرار گرفته اند . سقاخانه هایی كه در اطراف میدان ها و محل های پر رفت و آمد هستند بزرگ ترند و تزیینات بیش تری دارندوهر چه به سمت كوچه های تنگ با خانه های قدیمی می رویم سقاخانه ها كوچك تر و مهجورتر می شوند . بیشتر سقاخانه ها در محل های قدیمی شلوغ ، پر رفت و آمد شهرها ساخته شده اند ؛ مثلا در شهر تهران حوالی میدان توپ خانه ، بهارستان ، قیام ، مولوی و بازار سقاخانه های متعددی به چشم می خورد .
سطح داخلی سقاخانه ها با مواد و مصالح گوناگونی پوشیده می شود . كاشی كاری آینه كاری ، گچ بری خاتم و منبت و نقاشی جلوه هایی از انواع پوشش سطح داخلی سقاخانه هاست .
آینه كاری و گچ بری به علت ظرافت و شكنندگی ، اغلب در داخل سقاخانه به كار گرفته می شود . در تهران ، از جمله در خیابان ناصر خسرو و ضلع شمالی مسجد شاه ، سقاخانه هایی دیده می شود كه با سنگ ساخته و پرداخته شده اند . سقاخانه ی مسجد شاه شاید قدیمی ترین سقاخانه ی تهران بوده كه در دوره ی فتح علی شاه قاجار ساخته شده است . این بنا ویژگی های سقاخانه های كوچه و بازار را ندارد . آیه ای از قرآن كریم روی چهارچوب سنگی این سقاخانه به چشم می خورد و ماهی هایی در هم پیچیده روی حوضچه ی كنده كاری شده اند كه تزیینی به نظر می رسند .
سقاخانه شامل قسمت های مختلف از جمله محراب ، فرورفتگی ، آبخوری ، پنجره مشبك و محل روشن كردن شمع است .
نكته در خور توجه درباره ی معماری سقاخانه شباهت آن از جهات بسیار به معماری مساجد و محراب هاست . قوس های محراب مسجد ، با اختلاف بسیار ناچیز ،در سقاخانه ها نیز مشاهده می شود .
انواع سقاخانه ها
۱. تعدادی از سقاخانه ها فقط برای كارهای روزمره و شخصی مانند آب خوردن ، شست و شوی دست و صورت و وضو كاربرد دارند و رنگ و بوی اعتقادی كمی در آنها به چشم می خورد . آب خوری های كوچكی كه در مساجد و مجل عبور ره گذران قرار داده می شود . از این گروه اند. این سقاخانه های متحرك یا قابل حمل از فلزاتی چون مس ، فولاد و یا هر فلز دیگری كه به سرعت زنگ نزند و نپوسد ساخته می شوند .
۲.بعضی از سقاخانه ها دارای جنبه ی كاملا مذهبی و اعتقادی هستند . در كوچه پس كوچه های تنگ با دیوار كاه گلی در محله های قدیمی و جنوبی شهر ، گاه در پستو یا تورفتگی كوچكی سقاخانه ای به چشم می خورد كه با یك پنجره ی فلزی از دنیای بیرون جداشده و در آن تعدادی شمایل ائمه دیده می شود كه دنیایی از باورهای دینی و مذهبی و بوی گلاب و شمع همراه آن است و رنگ سبز آنها بر مذهبی بود نشان مهر تایید می زند . در این سقاخانه ها منبع آب دیده نمی شند ، شاید از ابتدا نبوده و یا شاید به مرور از آن جداشده است ، زائران این نوع سقاخانه ها ، نذر خود را با روشن كردن شمع ، بستن پارچه و فقل و انداختن پول ادا می كنند .
۳. سقاخانه های دیگری هستند كه هم كاربرد روزمره دارند و هم جنبه ی اعتقاد ی . این نوع سقاخانه ها در مقایسه با انواع دیگربزرگ ترند و به علت
اهمیتی كه دارند بیشتر به آنها رسیدگی می شود . پول های نذری جمع شده از سقاخانه ها صرف مرمت ، تزیینات و كامل سازی این بناها می شود . دسته های عزاداری در روزهای تاسوعا و عاشورا ،معمولا مسیر حركت خود را از كنار این سقاخانه ها انتخاب می كنند .
