موقعیت جغرافیایی و تقسیمات سیاسی استان
استان اردبیل در شمال غربی فلات ایران، با بیش از ۱۸ هزار و ۵۰ كیلومترمربع، یك درصد مساحت كل كشور را تشكیل می‌دهد. این استان از شمال به رود ارس، دشت مغان و بالهارود در جمهوری آذربایجان، از شرق به رشته‌كوه‌های طالش و بغرو در استان گیلان، از جنوب به رشته‌كوه‌ها، دره‌ها و جلگه‌‌های به هم پیوستهٔ استان زنجان و از غرب به استان آذربایجان شرقی محدود است.
از نظر مختصات جغرافیایی، مدارهای ۳۷ درجه و ۴۵ دقیقه و ۳۹ درجه و ۴۲ دقیقه شمالی و منتهی‌الیه شمالی و جنوبی و نصف‌النهارهای، ۴۸ درجه و ۵۵ دقیقه و ۴۷ درجه و ۳ دقیقه منتهی‌الیه غربی و شرقی، استان را می‌پوشانند.
چهار شهرستان این استان در طول ۲۸۲/۵ كیلومتر با جمهوری آذربایجان هم مرزاند. در ۱۵۹ كیلومتر از این مرز، رودهای ارس و بالهارود جریان دارند. در طول این مرز, استان اردبیل با جمهوری آذربایجان از دو نقطه اصلاندوزو بیله‌سوار ارتباط دارد.
آذربایجان شرقی ۳۲۴ كیلومتر مرز مشترك با شهرستان‌های پارس‌آباد، مشگین‌شهر، اردبیل و خلخال دارد. استان اردبیل نیز در جنوب با استان زنجان همجوار است و در طول ۶۲/۵ كیلومتر، همسایه جنوبی شهرستان خلخال است. با وجود وحدت قومی و فرهنگی، موانع طبیعی بین این دو استان و همچنین قطبی پرجاذبه چون تهران در آن سوی محور تبریز – زنجان (كه جذب‌كنندهٔ هرگونه حركت اقتصادی – اجتماعی در این محور است) باعث شده است روابط همجواری در طول این ۶۲/۵ كیلومتر وضعیت مطلوب نداشته باشد، از همین رو، شهرستان خلخال از شهرستان‌های منزوی و دور افتاده استان اردبیل به شمار میآید. استان گیلان نیز با ۱۷۵ كیلومتر مرز مشترك با شهرستان‌های اردبیل و خلخال، همسایه شرقی استان اردبیل است و رشته‌كوه سخت‌گذر طالش مانند دیواری این دو استان را جدا می‌كند. دورافتادگی مناطق همجوار استان گیلان از مراكز تجاری و اقتصادی استان و جاذبه‌های اقتصادی كنارهٔ خزر سبب شده است مردم این مناطق، بیشترین روابط اقتصادی – اجتماعی خود را با استان گیلان برقرار سازند. گردنه‌های دشوار گذر حیران و اسالم تنها گذرگاه‌های طبیعی بین این دو استان هستند كه همواره ریزش برف‌های سنگین در فصل سرما سبب بسته شدن این گذرگاه‌ها می‌شود.
محور اردبیل – آستارا (گردنه حیران) اولین خط ارتباطی استان با مركز كشور است كه این استان را از راه رشت و قزوین به تهران وصل می‌كند.
استان اردبیل به پیشنهاد دولت و تصویب مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۷۲ از محدوده سیاسی – اداری استان آذربایجان شرقی جدا شد و به عنوان استانی مستقل (مشتمل بر شش شهرستان اردبیل، بیله‌سوار، پارس‌آباد، خلخال، گرمی و مشگین‌شهر) در تقسیمات كشوری جای گرفت.
این استان بر اساس تازه‌ترین تقسیمات كشوری، دارای شش شهرستان، ۱۶ بخش، شش دهستان و ۲۱۹۳ آبادی است. شهرهای اردبیل، نمین، نیر، سرعین، بیله‌سوار، پارس‌آباد، اصلاندوز، خلخال، گیوی، مشگین‌شهر، كوثر و گرمی شهرهای آن را تشكیل می‌دهند.
جغرافیای طبیعی و اقلیم استان
چهره عمومی شهرستان اردبیل متأثر از ارتفاعات كوهستان‌های سبلان، طالش و بزغوش است كه این عوامل طبیعی سبب محصور شدن آن شده‌اند. بیشتر زمین‌های این بخش از استان ۲۰۰۰ تا ۳۰۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارند. شمال غربی آن بین ۳۰۰۰ تا ۴۰۰۰ متر بلندی دارد و رشته كوه سبلان با ۴۸۱۱ متر ارتفاع، در این قسمت واقع است. وجود كوهستان سبلان در غرب این شهرستان، در اعتدال هوای آن نقش عمده‌ای دارد و آب‌های جاری شده از این كوهستان سبب آبادی منطقه شده است. آثار فرعی آتشفشان سبلان به صورت چشمه‌های معدنی آب گرم سرعین و سردابه ظاهر شده است كه سبب جذب انبوه مسافران می شود و یكی از زیباترین مناطق جهانگردی استان است.
براساس تقسیم‌بندی كوسن، شهرستان اردبیل دارای چهار اقلیم مدیترانه‌ای گرم، مدیترانه‌ای معتدل، كوهستانی سرد و معتدل است. این شهرستان به عنوان یكی از مناطق سردسیر ایران و استان بین پنج تا هشت ماه از سال سرد است. بارندگی نیز در تمام فصول وجود دارد، ولی شدت آن در بهار و پاییز بیشتر است.
براساس گزارش ایستگاه هواشناسی اردبیل كه در ارتفاع ۱۳۷۲ متری واقع شده، بارندگی این شهر در سال ۱۳۷۲ برابر ۳۲۷/۷ میلی‌متر گزارش شده است. این شهرستان دارای زمستان‌های بسیار سرد و تابستان‌های معتدل است. متوسط درجه حرارت آن در حدود هفت درجه سانتی‌گراد است. وجود كوهستان‌های سبلان، طالش و بزغوش، تأثیر بخارهای دریای خزر و بادهای سرد شمالی و وجود جنگل‌های شمال و شرق آن در میزان بارندگی و نوسان دمای شهرستان اردبیل بسیار مؤثر است.
شهرستان بیله‌سوار با ارتفاع متوسط ۱۲۰ متر و ۱۷۲۱/۳ كیلومترمربع گستره‌ای پهناور از دشت مغان را تشكیل می‌دهد.
آب و هوای بیله‌سوار در تابستان‌ها گرم و در دیگر فصل‌ها به ویژه در زمستان‌ها معتدل و مطبوع است. بیله‌سوار به علت نزدیكی به دریای خزر و ارتفاع كم، در ردیف مناطق نیمه مرطوب به حساب میآید. از این‌رو، همه منطقه را مراتع سرسبز و خرم قشلاقی پوشانیده است. در تابستان به علت شدت گرما و كمبود علوفه، دامداران و عشایر ایل سئون به سوی ییلاق‌های كوهستان سبلان و ارسباران كوچ می‌كنند.
میانگین باران سالانه این بخش ۵۰۰ میلی‌متر است كه از شرق به غرب كاهش می‌یابد. این شهرستان در سرزمین جلگه‌ای و هموار بنا شده و بلندترین نقطه آن «قله جهان خانلو» است كه ۷۰۰ متر بلندی دارد.
شهرستان پارس‌آباد در جلگه‌ای صاف و هموار قرار دارد و تنها ارتفاع چشمگیر آن «تپه نادر» در غرب آن است كه در سال ۱۱۴۸ هجری قمری محل تاجگذاری نادرشاه افشار در دشت مغان بود.
این شهرستان دارای آب و هوای معتدل تا گرم است. تابستان‌های آن بسیار گرم و زمستان‌های آن معتدل و مطبوع است. بارندگی در پارس‌آباد تحت تأثیر جریان‌های دریای خزر و توده هوای سیبری و سرد شمالی است. میانگین بارندگی آن ۴۶۲ میلی‌متر است كه به سبب كمی ارتفاع، زمستان‌های آن ملایم و درجه حرارت آن تا صفر درجه پایین میآید.
شهرستان خلخال منطقه‌ای كوهستانی است كه رشته‌كوه‌های طالش در بخش شرقی، كوه‌های بزغوش در غرب و قراول داغ در جنوب آن قرار گرفته است. كوهستان جنگلی و بلند طالش در شرق خلخال از شمال به جنوب كشیده شده و مانند سدی بین دریای خزر و استان گیلان و آذربایجان شرقی است، كه باران‌های خزری در دامنه شرقی آن می‌بارند و سبب طراوت كوهستان و به وجود آمدن جنگل‌ها می‌شوند.
در جبهه غربی كوه‌های طالش (منطقه خلخال) كه نسبت به جبهه شرقی آن، با كمبود باران و تغییر آب و هوا روبرو است، جنگل وجود ندارد. بلندترین قله‌های كوهستان طالش «ناو» و «الماس» است.
وجود كوه‌های دیوار مانند، راه‌های ارتباطی خلخال را بسیار دشوار رو كرده است. مهم‌ترین گردنه خلخال، گردنه ناو است كه در مسیر جاده ارتباطی خلخال به هشتپر و اسالم واقع شده است و از داخل جنگل‌های طالش، به جاده رشت – آستارا متصل می‌شود.
براساس تقسیم‌بندی كوسن، شهرستان خلخال دارای سه اقلیم مدیترانه‌ای خشك و گرم، مدیترانه‌ای گرم و مدیترانه‌ای معتدل است. به علت كوهستانی بودن منطقه, میزان بارندگی آن از سالی به سال دیگر متفاوت است.
براساس داده‌های ایستگاه فیروزآباد خلخال كه در ارتفاع ۱۰۹۰ متری قرار دارد، میزان بارندگی آن در سال ۱۳۷۲ در حدود ۴۳۵ میلی‌متر بود. شهرستان خلخال دارای تابستان‌های معتدل و زمستان‌های سرد است. ارتفاعات شرقی و كوهستان طالش سرد و پربرف و كنار رود قزل‌اوزن گرم و مرطوب است. طول مدت سرمای این شهرستان بیش از پنج ماه است و برف سنگین زمستانی سبب بسته شدن جاده اسالم به خلخال در محور كوهستان طالش می‌شود.
شهرستان گرمی در میان دو رشته كوه كم ارتفاع واقع شده است و ارتباط دشت مغان را با سایر شهرهای همجوار مانند اردبیل و مشگین‌شهر برقرار می‌سازد. در شمال و غرب گرمی ارتفاعات خروسلو مربوط به دوره میوسن، از غرب به شرق كشیده شده و در شرق آن، ارتفاعات موران به بلندی ۱۰۰ متر قرار دارد.
آب و هوای گرمی در تابستان‌ها نامساعد و در زمستان‌ها ملایم و مطبوع است. میزان بارندگی متوسط سالانه آن ۳۰۰ میلی‌متر گزارش شده است. دمای هوا در گرم‌ترین ماه (مرداد) ۳۸/۵ درجه و در سردترین ماه (بهمن) ۴/۱ درجه سانتی‌گراد است.
شهرستان مشگین‌شهر در دامنه كوهستان سبلان واقع شده و دارای ویژگی‌هایی بارز است كه برف‌های دائمی و چشمه‌های معدنی ناشی از وجود توده آتشفشانی سبلان از آن جمله است. این شهرستان به صورت دشتی گسترده است كه با شیب تند به زمین‌های پست شمالی منتهی می‌شود. مرتفع‌ترین و پرشیب‌ترین قسمت این شهرستان بخش جنوبی آن، یعنی دامنه‌های شمالی و شمال غربی توده‌های آتشفشانی سبلان است كه به طور متوسط ۲۰۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. قسمت شمالی و غربی آن ۱۰۰ تا ۱۰۰۰ متر ارتفاع دارد و بقیه زمین‌ها مسطح است و با شیبی ملایم در جهت شمال و شمال شرقی به دشت مغان منتهی می‌شود.
براساس تقسیم‌بندی كوسن، این شهرستان دارای چهار اقلیم مدیترانه‌ای گرم و خشك، مدیترانه‌ای معتدل، استپی سرد و كوهستانی سرد است. طول ماه‌های خشك و نیمه‌خشك و یخبندان آن پنج تا هشت ماه است و میزان بارندگی سالانه آن به طور متوسط ۳۰۰ میلی‌متر است. قسمت عمده پوشش گیاهی آن را استپی، درمنه، ممرز، بلوط و تنگرس تشكیل می‌دهد.
سه جریان آب و هوایی با ویژگی‌های متفاوت، اقلیم و آب و هوای استان را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد. «جریان مدیترانه‌ای» با ماهیت معتدل و بحری كه بیشتر بخارهای خود را در كوهستان‌های تركیه و زاگرس و آذربایجان غربی از دست می‌دهد، از غرب، استان اردبیل را متأثر می‌كند. این جریان، منشاء مهم و اصلی بارش‌های جوی ایران است و ورود آن به منطقه، با تعدیل درجه حرارت و رطوبت هوا همراه است.
«جریان هوایی سیبری آسیای مركزی» كه ماهیتی برّی و سرد دارد، از شمال و شمال شرق وارد می‌شود و پس از عبور از دریای خزر و جذب بخار آن، استان اردبیل را تحت تأثیر قرار می‌دهد. این جریان نیز بیشترین بخار خود را در دامنه‌های شرقی طالش و بغرو برجای می‌گذارد. ورود این جریان هوایی در نواحی شمالی و مركزی و جنوبی استان با سرما و افزایش میزان رطوبت هوا همراه است و در مناطق دیگر به ویژه در مناطق مرتفع، سرما و یخبندانی خشك را سبب می‌شود.
جریان هوایی سیبری در تابستان باعث كاهش شدید گرما و خنك شدن هوا می‌شود. سومین جریان هوایی، «جریان اطلس شمالی یا اسكاندیناوی» است كه دارای ماهیتی سرد است. با وجود این كه جریان نامبرده نیز انبوهی از بخار خود را در سراسر اروپا و روسیه برجای می‌گذارد، ولی ورود این جریان از شمال و شمال غرب با سرمای شدید و بارش برف سنگین در استان همراه است.
چهارمین عامل مؤثر در اقلیم (آب و هوا) استان، وجود دریای خزر در شرق آن است كه غیر از برخوردار كردن منطقه از بخارهای خود، در مناطق نزدیك و ساحلی نیز عامل تعدیل درجه حرارت است.
با وجود تنوع اقلیمی در استان، «سرد» بودن (بر اثر ارتفاع، جریان‌های هوایی سرد و عرض جغرافیایی) ویژگی مشترك اقلیم گوناگون آن‌جا است. حتی در قسمت شمالی استان كه به دلیل پست بودن منطقه دارای اقلیم معتدل است، به طور متوسط در ۵۰ روز سال یخبندان است.
پدیده یخبندان در ایستگاه‌های مرتفع استان (مناطقی كه ارتفاع آن‌ها در حدود ۲۰۰۰ متر است) تا ۱۷۰ روز در نُه ماه از سال افزایش می‌یابد. با توجه به این واقعیت كه در حدود ۲۰ درصد از استان دارای ارتفاعی بیش از ۲۰۰۰ متر است و با توجه به تفاوت جریان‌های برودتی و حرارتی در دامنه كوهستان‌ها، می‌توان نتیجه گرفت كه در بسیاری از گستره‌‌های استان، در بیش از نیمی از روزهای سال یخبندان است یخبندانی كه در سراسر ماه‌های سال حتی در تابستان نیز قابل رؤیت است.
با وجود شدت سرما و برودت كم‌تر از ۳۰ درجه سانتی‌گراد (براساس داده‌های ایستگاه‌های هواشناسی مرتفع)، درجه حرارت بالای ۴۰ درجه سانتی‌گراد نیز در گرم‌ترین ساعت‌‌های روز در ماه‌های تابستان، در داده‌های برخی ایستگاه‌ها، مانند پارس‌آباد قابل رؤیت است. دامنهٔ نوسان درجه حرارت در سردترین و گرم‌ترین ماه سال یك منطقه، در حدود ۴۰ درجه سانتی‌گراد است. میانگین دمای روزانه نیز در بین ایستگاه‌های استان، ۶/۵ تا ۱۵ درجه سانتی‌گراد است. براساس داده‌های این ایستگاه، نواحی پست دره رود ارس و دشت مغان گرم‌ترین و ارتفاعات دامنه‌های سبلان، سردترین مناطق استان هستند.
میزان بارش جوی در استان به طور متوسط بین ۲۵۰ تا ۶۰۰ میلی‌متر در نوسان است. دو فصل بهار و زمستان، فصل‌های بارندگی منطقه‌‌اند و بیشترین بارندگی‌ها در بهار دیده می‌شود. فصل پاییز از نظر بارندگی پس از بهار و تابستان در مرتبه سوم قرار دارد.
جغرافیای تاریخی استان
گو این كه براساس آخرین تقسیمات كشوری ، اردبیل به استانی مستقل و جدید تبدیل شده است ، اما تاریخ آن با تاریخ سرزمین آذربایجان در آمیخته است ، چندان كه ، بدون توجه به موقعیت تاریخی آذربایجان نمی‌توان سخن از موقعیت تاریخی اردبیل به میان آورد. كه موقعیت جغرافیای تاریخی آذربایجان ، در استان آذربایجان شرقی بررسی شده است.
وضعیت اجتماعی و اقتصادی استان
براساس سرشماری عمومی نفوس و مسكن سال ۱۳۷۵، استان اردبیل دارای ۰۱۱۱۶۸۱ نفر جمعیت است كه تعداد ۴۴۸۵۶۸ نفر آن در مناطق شهری و ۹۱۶۵۹۶ نفر در مناطق روستایی سكونت دارند و ۲۶۴۷ نفر دیگر غیرساكن (عشایر كوچ‌رو و رمه‌گردان) هستند. به استناد همین سرشماری، بیشترین تعداد جمعیت استان با ۴۷۷۵۶۳ نفر در شهرستان اردبیل و كمترین آن‌ها با ۵۸۴۵۹ نفر در شهرستان گرمی است. همین دو شهرستان به ترتیب، بیشترین و كمترین جمعیت شهری را نیز به خود اختصاص داده‌اند. به این ترتیب، ۵۹/۵ درصد جمعیت شهرستان اردبیل و ۲۳/۶ درصد جمعیت شهرستان گرمی را جمعیت شهرنشین تشكیل می‌دهند.
براساس همین سرشماری، در حدود ۳۵ درصد از كل جمعیت استان فعال بودند. این شاخص در مورد جمعیت نقاط شهری ۳۳۱۶ و نقاط روستایی ۳۶/۳ درصد است. بررسی آمار شاغلان در بخش‌های عمده اقتصادی استان اردبیل نشان می‌دهد كه از كل شاغلان استان ۴۰ درصد در بخش كشاورزی، ۲۲/۸ درصد در بخش صنعت و ۳۷/۲ درصد در بخش خدمات سرگرم كار هستند، به عبارت دیگر معاش غالب مردم این استان از فعالیت‌های كشاورزی و خدمات تأمین می‌گردد و صنعت علیرغم احداث و بهر‌ه‌برداری كارخانه‌های بزرگ، هنوز جایگاه اصلی خود را بازنیافته است.
محصولات عمده كشاورزی استان عبارت‌اند از: گندم، سیب‌زمینی، جو، ذرت دانه‌ای، بذر چغندر قند و حبوبات، به علاوه پنج میلیون واحد دامی استان منشأ تولید و عرضه گوشت و محصولات لبنی است. صنایع دستی استان نیز با توجه به ساخت روستایی و عشایری استان از جایگاهی ویژه برخوردار است و زمینه جانبی فعالیت اقتصادی زندگی عشایر و روستاییان را تشكیل می‌دهد. از جمله این صنایع می‌توان به فرش، گلیم، جاجیم، ورنی و بافته‌های عشایری اشاره كرد.
پرورش زنبور و تولید عسل مرغوب یكی دیگر از فعالیت‌های اقتصادی است كه در استان اردبیل رونق بسیار دارد و عسل به عنوان سوغات این شهرستان شهرت ملی یافته است. پرورش نوعی ماهی قزل‌آلا به نام رنگین‌كمان در دریاچه طبیعی نئور اردبیل صورت می‌گیرد كه از نظر مزه و كیفیت غذایی از بهترین و خوشمزه‌ترین ماهی‌های جهان است،آمار نشان می‌دهد در سال ۱۳۷۱، مقدار ۶۴۰۸ تن گوشت ماهی در استان اردبیل تولید شده بود.
كارخانه چرم مغان از طریق صادرات پوست به كشورهای آلمان و ایتالیا بیش از ده میلیون دلار درآمد ارزی وارد كشور می‌كند و از سویی با توجه به جمعیت انبوه بخش كشاورزی كه در بیشتر روزهای سال فعالیتی ندارند، لزوم توسعه صنعتی، به ویژه صنایع تبدیلی و تكمیلی، یكی از ضرورت‌های توسعه استان به حساب میآید.
اردبیل دارای آثار و ابنیّه تاریخی و جاذبه‌های طبیعی بسیار زیادی است
مردم اردبیل:
مردم اردبیل آذربایجانی هستند و زبان مردم شهر اردبیل تركی آذربایجانی است، دین اكثر مردم این شهر، اسلام مذهب (شیعه دوازده‌امامی) هستند. همچنین مسیحیان شهر كه اغلب ارمنی بوده‌اند در دهه‌های گذشته مهاجرت نموده‌اند.
اقتصاد اردبیل:
بررسی آمار شاغلان در بخش‌های عمده اقتصادی استان اردبیل نشان می‌دهد كه از كل شاغلان استان ۴۰ درصد در بخش كشاورزی، ۲۲٫۸ درصد در بخش صنعت و ۳۷٫۲ درصد در بخش خدمات سرگرم كار هستند، به عبارت دیگر معاش غالب مردم این استان از فعالیت‌های كشاورزی و خدمات تأمین می‌شود و صنعت علیرغم احداث و بهر‌ه برداری كارخانه‌های بزرگ، هنوز جایگاه اصلی خود را بازنیافته است.
فقر معیشتی به واسطه سطح درآمد پایین در این استان به نسبت متوسط درآمد كشور كه طی سال‌های اخیر نگرانی‌هایی را به دنبال داشته، در حالی است كه این استان در گروه استان‌هایی قرار دارد كه كمترین رشد جمعیتی را داشته و با وجود رتبه‌های قابل توجه در مهاجر فرستی همچنان در توازن معیشتی دچار مشكل است.
صنایع دستی اردبیل:
اردبیل به واسطه داشتن تاریخ كهن در ادوار مختلف و تكامل در این دوره‌ها صنایع دستی مختلفی را در جهت نیاز به ان به تكامل رسانده و به جوامع مختلف معرفی و صادر نموده‌است. به وضوح می‌توان اوج این شكوه را در دوره صفویه جستجو نمود كه بایستی این شكوه را به نام مكتب اردبیل ثبت نمود.
- آبگینه
- بافته و نساجی سنتی
- رودوزی‌های سنتی
- سفال و سرامیك سنتی
- صنایع دستی تلفیقی
- صنایع دستی چرمی
- صنایع دستی چوبی و حصیری
- صنایع دستی سنگی
-نم مالی
- گلیم بافی
اردبیل به عنوان یكی از مناطق سردسیر ایران است
آب و هوای اردبیل:
اردبیل با واقع شدن در دامنه كوه مرتفع سبلان با ارتفاع ۱۳۵۰ متر و با فاصله كم از بندر آستارا با ارتفاع ۳۰ - به منزله دامنه وسیع كوه مرتفعی مشرف بر دریاست كه دارای اقلیم مناطق فوقانی از یك طرف و تأثیرپذیر از مناطق بحری از طرف دیگر است. شهرستان اردبیل دارای چهار اقلیم مدیترانه‌ای گرم، مدیترانه‌ای معتدل، كوهستانی سرد و معتدل است. این شهرستان به عنوان یكی از مناطق سردسیر ایران و استان بین پنج تا هشت ماه از سال سرد است. بارندگی نیز در تمام فصول وجود دارد، ولی شدت آن در بهار و پاییز بیشتر است.
غذاهای سنتی اردبیل:
از غذاهای سنتی اردبیل می‌توان به یرآلما كبابی. كباب شیشلیك، آلبالو پلو، لپه خورشت، اوماج آشی، آش دوغ، سوتلی آش، یارما آشی، بزباش، پیچاق قیمه، تاس‌كباب، ترحلوا، دومه كباب، باستیرما پلو، ترشی‌قرمه، چیغیرتما، حلوای سیاه، حلوای زرد، حلوای زنجبیل حلوای اوماج ، خشیل، خورش قاتق، ساج‌ایچی، قرمه‌سبزی، قویماق، قیساوا، قیقاناق، كوفته، لونگی و هرا اشاره كرد.
آش دوغ اردبیل (آیران آشی) مهم‌ترین غذای سنتی اردبیل است و به‌عنوان غذای سنتی جهانی شناخته شده‌است
سوغات اردبیل:
از مهم‌ترین سوغات اردبیل می‌توان آب‌نبات، تخمهٔ آفتابگردان، حلوای سیاه، سرشیر، شیرینی‌های محلی، شكلات روسته، عسل طبیعی سبلان، عصارهٔ گل‌های سبلان و كره را نام برد. حلوای سیاه اردبیل معجونی است كه از جوانهٔ گندم و كرهٔ طبیعی تهیه می‌شود و بسیار مقوی و نیروزا می‌باشد.
سوغاتی های اردبیل
دیدنی های اردبیل:
اردبیل یكی از شهرهای مهم و باستانی ایران است كه در طول تاریخ ماجراهای بسیاری را تجربه كرده است و همین امر موجب شده تا آثار و دیدنی‌های گوناگونی از دوران‌های تاریخی مختلف در این شهر به یادگار باقی بماند.
- مجموعه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی
- كاروانسرای سنگی صائین
- شهر یری
- تپه نادری
- مجموعه بقعه شیخ امین الدین جبرئیل
- مسجد جامع اردبیل
- دریاچه شورابیل
- رودخانه بالیقلو چای
- جنگل فندق‌لو
- پیست اسكی آلوارس
- پیست اسكی روی چمن جنگل فندق‌لوی نمین
- تفرجگاه بولاغلار
- خانه تاریخی مناف زاده
- جنگل مشه
- دریاچه نئور
- محوطه باستانی قلعه خسرو
- پل هفت چشمه (داش كسن) اردبیل
- آب گرم گاو میش گلی
- موزه مردم شناسی
- دشت مغان
- موزه چینی خانه اردبیل
