مسجد جامع اشترجان : نام آن به صاحب مغفور ولد بن علی اشترجانی بوده كه اساس آن سلجوقی و در سال ۷۱۶ قمری ساخته شده است مساحت تقربی ۱۵۰۰ مترمربع در درب ورودی یكی در جنوب شرقی و دیگری در شمال آن است درب جنوب شرقی سر درگچی و۷ متر ارتفاع دارد.
مسجد جامع «اشترجان » در ۳۶ كیلومتری جنوب غربی اصفهان در منطقه لنجان واقع شده و به استناد كتیبه های تاریخی آن ، در سال ۷۱۵ به دستور خواجه فخرالدین محمدبن محمود بن علی اشترجانی ساخته شده است این مسجد یكی از نمونه های نفیس معماری ایلخانی از اواخر سلطنت محمد خدابنده (اولجایتو) به شمار می آید.
در كتیبه ای كه نام بانی مسجد در آن آمده، از خواجه محمد اشترجانی،، با عنوان «الصاحب الاعظم ملك الوزراءفی العالم» یاد شده است. وی كه از مستوفیان و منشیان امیران ایلخانی بود چند هم حكومت لنجان را برعهده داشت. با این كه «خواجه» در مقام وزارت نبود، دركتیبه های این بنا عناوین خاص وزرا به او داده شده است؛ ازاین رو گمان میرود این عنوانها در آن زمان تنها به وزیران اطلاق نمی شد و دیگر دولتمردان نیز آن را وام میگرفته اند.
مسجد ایلخانی، مكمل مسجد كهنتری است كه در بازسازیها و دگرگونیها بخشهای بسیاری بر آن افزوده شده است. هنگام تعمیر بنا در ۱۳۳۳ شمسی در كتیبه ای آجری به سبك كتیبه های دوره سلجوقی در زیر تزیینات ایلخانی نمای خارجی سر در شمالی آشكار شد . از تحولات بعدی بنا اطلاعات دقیقی در دست نیست، ولی به استنادكتیبه ای به زبان فارسی در شبستان شرقی بنا، قسمت شرق و غرب مسجد ایلخانی و در حكومت ابوالنصر حسن بهادرخان با پشتیبانی مالی شخصی به نام كمال الدین اسماعیل بن ظهیر الدین ابراهیم اشترجانی تعمیر شده است.
از میان كسانی كه از مسجد جامع اشترجان یاد كرده اند ، باید از این بطوطه نام برد كه آن را در ۷۲۷ قمری، دیده و در سفرنامه اش از آن به عنوان «مسجدی زیبا كه آبی از وسط آن میگذرد»، یاد كرده است جویی كه ابن بطوطه بدان اشاره كرده، در حال حاضر در خارج مسجد و در مقابل سر درشمالی آن جریان دارد.
وسعت مسجد جامع اشترجان ۵۰۰/۱مترمربع (۳۰×۵۰متر) است. این بنا از خشت و آجر ساخته شده، و در دیواری از خشت محصور گشته است . مسجد دارای دو ورودی است . ورودی اصلی در شمال بنا و ورودی دیگر در شرق آن قرارگرفته است. هیچ یك از این دو بر محورهای اصلی ساختمان جای ندارد. دو ایوان بر محور شمالی – جنوبی و ۳ شبستان در شمال، شرق و غرب صحن مركزی ساخته شده است. گنبد خانه بزرگ مقصوره در پشت ایوان جنوبی جای دارد. بدین ترتیب، این عناصر بر محور بودن كلی طرح درونی مسجد تأكید دارند.
سردر ورودی اصلی كه در نیمه شرقی ضلع شمالی بنا قرار گرفته و بیش از ۱۲ متر ارتفاع دارد. در دو طرف ایوانیكه سر در را تشكیل میدهد ، بقایای دو مناره دیده میشودكه تنها یك سوم آنها هنوز برپاست.
تزیینات این سر در با عناصر آجركاری، كاشی كاری و با استفاده از نقش مایه های هندسی و نوشتاری و اندكی گیاهی شكل یافته است. طاق نماهای متعدد با قوسهای جناغی كه بر ستونهای باریك توكار چند ضلعی و یا دایرهای فرود آمده و در قابهای مستطیل شكل جای گرفته است، نقش عمده را در تقسیم بندی متقارن سطوح ایوان ایفا میكند . فضتی طاق مقرنس ایوان از ۶ طبقه تشكیل شده كه طاسهای آن با تركیبی از نقشه ای هندسی از كاشی آبی، در دو رنگ لاجوردی و فیروزه ای، وآجر تراشیدة بی لعاب مزین شده است. درون سوی طاق اصلی ایوان و همه سطوح مسطح این سر در (لچكی ها و پهنه طاق نماها ، قابها و الواح مختلف) نیز با نقوش تزیینی هندسی و یا كتیبه های متعدد به دو خط ثلث و كوفی بنایی از آجر تراشیده و یا از تركیب آجر بی لعاب و كاشی در دو رنگ آبی لاجوردی و فیروزه ای تزیین شده است . امروزه تمامی تزیینات كاشی كاری مسجد به استثنای یك مورد در سردر شمالی متمركز گشته است . مورد استثنایی یادشده، كتیبه ای از كاشی است كه بر درون سوی طاق ایوان جنوبی مسجد قرار داشته ، و اكنون تنها چند كلمه از آن باقی است. سر در اصلی به تنهایی ۱۹ كتیبه از كتیبه های مسجد را در خود جای داده است. در این میان كتیبه تاریخی حاوی نام بانی مسجد كه با كاشی لاجوردی بر زمینه فیروزه ای و به خط ثلث بر نواری پهن بر قسمت میانی مدخل ایوان و برفراز طاق نمای ورودی مسجد جلوه میكند، از اهمیت به سزایی برخوردار است. دو كتیبه كوچك ، در لابه لای تزیینات هندسی قاب همین طاق نما، نام سازنده و نیز تزیین گر را در دو جمله : «عمل بنا احمد ابن محمد البناء المعروف حداد» و «عمل حاجی محمد قطاع تبریزی»جاودانه ساخته است. این دو، كار ساختمان و تزیین آجركاری و كاشیكاری این سردر و احتمالاً مسجد ایلخانی را عهده دار بوده اند.
سردر اصلی مسجد جامع اشترجان از اهمیت ویژه ای درسیر تحول معماری ایران برخوردار است. تأكید بر ورودی اصلی و ساختار ایوان آن با منازة دوگانه و گرایش به ارتفاع در این قسمت از بنا از دوره سلجوقی آغاز شده بود. یكی از اولین نمونه های شناخته شده از این نوع ایوان ورودی درمسجد سلجوقی امام حسن اردستان باقی مانده است . ساختمان سردر باقی مانده از مسجد نظامیه ابرقو ، سردر موسوم به دو منار «دردشت» اصفهان، مناره های فرو ریخته سر در مسجد جامع كرمان ، سر در مسجد جامع یزد و نیز ایوان ورودی مسجد امام (مسجد شاه سابق) اصفهان نمونه هایی هستند كه از قرن ۸ قمری به بعد این روند را ادامه دادند.
تزئینات كاشیكاری سر در مسجد جامع اشترجان از نمونه های شاخص این نوع تزئین در دوره ایلخانی است كه با تزئین كاشی بناهای مهم این دوره مانند گنبد سلطانیه ، مسجد جامع ورامین و نیز مقبرة پیر بكران قابل مقایسه است. استفاده از آجر لعابدار كه نمونه های اولیه آن در بناهای سلجوقی مشاهده می شود ، در دوره خوارزمشاهی اوج گرفت و در دوره ایلخانی تحول بیشتری یافت . پیشرفت هنر كاشی كاری در قرون بعدی همچنان ادامه یافت. در كنار كاشیهای لاجوردی و فیروزه ای مسجدجامع اشترجان، نخستین نمونه تاریخدار كاشی «زعفرانی» نیز دیده میشود.
در داخل مسجد در قسمت شرقی ورودی شمالی پلكانی قرار دارد كه به یك شبستان زمستانی در زیر این بخش منتهی میشود . صحن مركزی نسبت به فضاهای سرپوشیده اطراف آن از مساحت كمتری برخوردار است . شبستان شمالی ۳ چشمه طاق و شبستان های شرقی و غربی هر یك دو چشمه طاق عمق دارند . كلیه طاقهای شبستانها بر پیل پایه های ۴ ضلعی قرار گرفته اند. طاق نماهای كور سراسر سطوح دیوارهای داخلی مسجد را در ۳ طرف شمال، شرق و غرب در محور چشمه طاقها پوشانده ،گویی چشمه طاقها در آن سوی دیوارها نیز ادامه یافته است.
نمای پیرامون صحن را یك ایوان بزرگ و مرتفع برسراسر ضلع جنوبی ، یك ایوان كوچك با ارتفاع كمتر و دو دهنه طاق در دو طرف آن بر ضلع شمالی، و ۴ دهنه طاق مشابه بر هر یك از اضلاع شرقی و غربی تشكیل میدهد . هر یك از طاقها در نمای رو به صحن آن در قابی مستطیل شكل قرار گرفته كه بر قرنیزی به ارتفاع ۲۰/۱ مترفرود می آید.
ایوان شمالی با دو ورودی در هر یك از دیوارهای شرقی و غربی آن به قسمتهای دیگر شبستان راه می یابد. طاق آهنگ این ایوان اندودی از گچ دارد كه در آن زمینه ای شطرنجی به تقلید از آجر چینی و بندهای آن كنده شده است. بر این زمینه به كمك تزئینات گچبری جمله «الله اكبر» به خط كوفی بنایی به طور مكرر نقش بسته است. كتیبه ای گچی حاوی آیه ۵۶ از سوره احزاب (۳۳) به خط ثلث روی زمینهای به رنگ آبی با بن مایه های گیاهی بر درون سوی طاق این ایوان جای گرفته است. این كتیبه در قاب باریكی با طرح هندسی و به رنگ قرمز قرار دارد . بقایای كتیبه گچی دیگری نیز بر قسمت بالایی دیوارشمالی ایوان روی زمینه ای به رنگ آبی دیده می شود. نوارپهنی با طرح هندسی سرتاسر ۳ دیوار ایوان را در قاعدهطاق تزئین میكند. بر جرزهای داخل ایوان و در مربع های كوچكی اسامی «الله، محمد، علی، ابوبكر، عمر» به طور پراكنده گچ بری شده است.
ایوان اصلی مسجد سرتا سر ضلع جنوبی صحن را اشغال كرده است. این ایوان با دو ورودی در اضلاع شرقی وغربی و ۳ ورودی در ضلع جنوبی آن ، از یك طرف به شبستان ها و از طرف دیگر به گنبد خانه مقصوره راه می گشاید. مدخل اصلی مقصوره كه در قسمت میانی ضلع شمالی ایوان واقع شده، از ارتفاع بیشتری برخوردار است . طاق و دیوارهای جناحی ایوان تعمیر و تجدید بنا شده است. بقایای چند كلمه از یك كتیبه به خط ثلث از كاشی فیروزه ای بر زمینه گچی با نقش گیاهی زرد رنگ كه بر درون سوی طاق ایوان باقی مانده است، حكایت از این دارد كه كتیبه ای زیبا در این قسمت وجود داشته، و احتمالاً كتیبه دیگری نیز بر قرار طاقهای ورودی بر ۳ دیوار ایوان می چرخیده است. از این كتیبه امروز فقط زمینه گچی آن باقی مانده است، سطوح جرزهای ایوان در گوشه شمالی غربی و شمال شرقی در قاب باریكی جای داده شده است كه به خط كوفی بنایی آیات ۱ تا ۹ سوریه یس ۰۳۶) و آیه۲۳ و قسمتی از آیه (۵۹)سوره حشر و اسماء الحسنی را در بردارد. در بندهای آجرهای این جرزها كلمات الله ، علی ، رسول الله ، محمد ، الملك لله با گچ نوشته شده است.
مقصوره مسجد جامع اشترجان با نقشه مربع شكل ساخته شده است. دیوارهای گنبدخانه از خشت است و روی آنها را لایه ای از گچ به ضخامت ۵/۳ سانتیمتر كه در اصل به رنگ نخودی مایل به خاكستری بوده ، پوشانده است. ورودی های سه گانه ای كه در هر یك از دیوارهای شمالی،شرقی و غربی گشوده شده ، ارتباط مقصوره را با ایوان جنوبی و مسجد و شبستان های اطراف آن میسر میساخته است. امروزه ورودی های جانبی در شرق و غرب مقصوره مسدود شده است. ورودیهای اصلی در قسمت میانی دوارها قرار گرفته ، و از ورودیهای جانبی پهن تر است.
طرح سه گانه این ورودیها در جانب جنوبی گنبدخانه به وسیله محراب و دو طاق نمای تزئینی دو طرف آن تكرارشده است.
مقصوره در مقطع عمودی از ۳ قیمت متمایز تشكیل شده است: منطقه مربع شكل پایه بنا، منطقه كثیرالاضلاع انتقالی میان پایه و دایره گنبد و گنبد. منطقه انتقالی از دوطبقه ۸ ضلعی و ۱۶ ضلعی تشكیل شده است. طبقه اول ۴ سكنج مقرنس دارد و ۴ طاق نمای ساده، و طبقه دوم ۴ سكنج و ۸ طاق نمای ساده دارد. قسمت شرقی و غربی طبقه اول باز است و امكان ورود نور كافی را به مقصوره فراهم میسازد. منطقه كثیرالاضلاع انتقالی بدین ترتیب تبدیل زمینه مربع را به دایره برای اجرای نهایی پوشش گنبد امكانپذیر ساخته است. استقرار گنبد به كمك سكنجبر ساختمان ۴ گوش بنا، در ادامه سنت دیرینه معماری پیش از اسلام ایران ، تحول چشمگیری در دوره اسلامی یافته است. ساختمان گنبد خانه مسجد جامع اشترجان آنچه را كه در دوران پیش در بناهایی چون: مقبره سامانیان در بخارا، مقبره عرب اتا در تیم، نزدیك سمرقند، مقبره دوازده امام در یزد، و به ویژه در گنبد خانه های مقصوره های مساجد سلجوقی تجربه شده بود، به كار گرفته شده است.استفاده از طبقه دوم ۱۶ گوش مستقل در منطقه انتقالی -كه اولین نمونه آن در مقصوره مسجد جامع اصفهان مشاهده میشود- سرآمد تحولات عظیمی در روشهای پوشش طاقی بناها و نیز ارتفاع آنها گردید. تركیب مقرنس سكنجهای طبقه ۸ گوش مسجد جامع اشترجان اولین نمونه سكنج مقرنس دار شناخته شده در مقصوره سلجوقی مسجد جامع گلپایگان ، و سپس نمونه های ایلخانی آن را همچون مسجد جامع ورامین به یاد می آورد.
بر ۴ قوس طاق نماهای طبقه ۸ ضلعی منطقه انتقالی،روی محورهای اصلی بنا، یك كتیبه گچبری به خط ثلث بر زمینه گیاهی آبی رنگ آیات ۱۸ تا ۲۲ سوره توبه (۹) نقش بسته است. در كتیبه اصلی مقصوره مسجد جامع اشترجان كه بر پایه گنبد آن واقع است، آیه ۱ تا قسمتی از آیه ۶ سوره فتح (۴۸) با گچ به خط كوفی بافته بر زمینه ای از نقوش گیاهی نوشته شده است. در لا به لای حروف بخش پایانی كتیبه، در قسمت بالا ، تاریخ اجرا با گچ و به خط ثلث بدین صورت نوشته شده است: «و ذلك فی اواخر صفر سنةخمس عشرة و سبع مائة). دو نوار باریك گچبری تزئینی ، یكی به رنگ قرمز و آبی و دیگری به رنگ قرمز و سفید و نخوردی بر بالای این كتیبه به دور گنبد می چرخد.
این بنا با ۴۷ كتیبه حاوی مضامین مختلف قرآنی ، مذهبی و تاریخی با انواع سبك های نگارش از غنای خاصی برای مطالعات كتیبه شناختی در خور مقایسه با بناهای دیگر ایلخانی چون گنبد سلطانیه، مسجد جامع ورامین و مقبره پیربكران در اصفهان است.
