كبوتر خانه های بناب

به خوبی یادم می آید در سال های ۱۳۴۰ اكثر كبوترخانه ها در این شهر فعّال بودند در محلّه ما ( اولاد ذكور ) سه كبوترخانه فعّال داشت كه در گوشه ای از حیاط بزرگشان ساخته بودند . به شكل مدوّر و یا مكعب مستطیل به ابعاد تقریبی ۷×۱۰ متر و به ارتفاع ۷ متر ، یكی ازآن ها در خانه حاجی حسین میسمی ساخته شده بود ، كه سمت شمال و غرب كبوترخانه باغ بوده و از نهر محلّه بنام ملا احمد آب میخوردند ، و كسی هم مزاحم كبوترها نبود برای حفاظت ازكبوتران و این كه كبوتران از كبوتر خانه نروند در زمستان خصوصا در فصل بارندگی برف چون كبوتران نمی توانستند از صحرا دانه و غذا پیدا نمایند ، به كبوتران دانه می دادند ۰ كبوترخانه را در حیاط ساخته بودند، كود زیادی برداشت می نمودند برای استفاده كشاورزی خودشان، و اضافه آنرا می فروختند و از عایدات آن ضمن بهره برداری ، كبوترخانه را احیاء و مرمّت و نگهداری می نمودند .
به هنگام پرواز دسته جمعی و یا نشستن در برج منظره خوب و لذت آفرینی داشت ، آوازهای جالب موسیقی وار سر می داند ، اكثر برج های كبوترخانه در این شهر از مصالح چینه و از خشت ساخته شده بودند ، كه هزینه كمتری برمی داشت ، ۳ یا ۴ متر اولیّه دیوار چینه بود اما بقیّه را با خشت درست كرده بودند چون انتقال چینه به بالا مشكل بود ، ملات آن گل خاك رس بوده . و با كاه گل نمای بیرونی و داخلی را زیبا می نمودند . در تمامی محلّات بناب و روستاها و در میان باغات ، كبوترخانه ساخته شده بود . اراضی شهر به دلیل دشت زیبا وجریان رودخانه های پُرآب ازصوفی چای و نهر مهرآوا و قوبی چای و جویبارهای داخل شهر بود .
در صحراها بعضی از كشاورزان در سال دو نوبت كاشت و بر داشت می نمودند ، مثلاً بعد از برداشت گندم ، و یا بوستان خیار كه محصولات این نوع كشاورزی زود تر می رسید و تمام می شد ، برای این كه زمین بی كار نماند به جایش ترپ و یا هویج و …… می كاشتند ، و دو نوبت محصول بر می داشتند ، این روش فقط به خاطر وجود كود كبوترخانه و یا كودهای طبیعی دیگر امكان پذیر بود ، كه باید زمین كشاورزی را با كود تقویت می نمودند تا حاصل برمی داشتند . برای تولید كود ، كبوترخانه ها نقش زیادی داشتند.
باغداران اكثراً از كود و فضولات كبوترخانه استفاده می نمودند و یا به زیر درخت مو خاك دیوار كهنه می داند ، سال های سال این دیوارها در اثر تابش نور آفتاب تقویت شده بود ، الان هم این روش كود دهی درشهر میان كشاورزان سنتی متداول است ، كسانی كه بوستان خیارمحلّی وهندوانه و خربزه می كاشتند ، كود انسان را با خاكستر تنور نان خانگی مخلوط می نمودند و بعد ازكود شدن به بوستان می داند .
امّا با پیدا شدن كود شیمیایی در این اواخر و حتی تحویل كود شیمیایی خیلی ارزان و یارانه ای به كشاورزان ، كود طبیعی دیگر مقرون به صرفه نشد ، یادم می آید بعد از انقلاب حوالی سال ۱۳۷۰ یك گونی كود ۵۰ كیلوئی سهمیه ای را به مبلغ شش صد تومان از طرف جهاد كشاورزی به مردم تحویل می دادند كه پول كرایه حمل آن نمی شد و كشاورزان به دلیل ارزانی و عدم شناخت از مصرف كود شیمیایی مثل آب می پاشیدند روی زمین زیر كشت ، و بعد برای این كه حاصل زرعت آنان در اثر كود زیاد نه سوزد هی آبیاری زود هنگام و پشت سر هم ، از این طریق منابع آب زیر زمینی را بی مورد و با مصرف بی رویه از بین بردند ، و داروجات و سمّ كشاورزی نیز سرنوشت مشابه كود شیمیائی را بخود گرفته بود ، مخصوصا پیاز كاری كه چند سالی است در این شهرستان توسعه زیادی یافته است ، كبوتر و كبوترخانه ها اولین قربانی از این زلزله بود كه كشته می شدند و كبوترخانه ها خالی از كبوتر یكی پس از دیگری تخریب می شدند ، كه با توسعه و گسترش سرطان در میان مردم دومین قربانی خود مردم از كود و سمّ را باید شمرد ، و نابودی بهترین زمین های كشاورزی آفت دیگر كود شیمیائی است .
ضربه سوبم خشك شدن آب رودخانه ها و جوی بارها و پر نمودن نهر ها ، و ورود ماشین آلات و ایجاد سر و صدای مزاحم ، عدم آسایش كبوتران از یك طرف ، و سمپاشی بی رویه درختان و تخم های علوفه رها شده در زمین كه سفره تغذیه كبوتران بود ، و شكار كبوتران با تفنگ شكاری شبانه ، حمله و هجوم طایفه مغول بود بر آبادی های كبوتران ، با فرار كبوتران از خانه هایشان در راه مورد حمله پرندگان شكاری نیز قرارگرفتند . و چهارم تن ندادن نسل جدید در تمّدن جدید به كارهای سخت سنتّی امّا پرثمر ، و كمبود نیروی انسانی برای اداره كبوترخانه ها ، و قیمت پایین محصولات كشاورزی در دست تولید كننده و بالا بودن هزینه ساخت و یا تعمیر كبوترخانه و ضعیف شدن اعتقادات و سنّت ها در باره منع صید كبوتران چاهی و یا وحشی همگی ضربه ای بود بر نابودی كبوترخانه ها . در قدیم برای جلوگیری از صید كبوتر و فراری ندادن كبوتر از كبوترخانه ، این اعتقاد و باور را رواج داده بودند ، كه كبوتر سمبُل صلح و دوستی و مقدس است ، حتی كبوتر را به حرم امامان راه دادند ، تا مردم اعتقاد به مقدس بودن او داشته باشند ، و بد یمن بودن صید آنرا را رواج می دادند تا مردم آزارشان به كبوتر و كبوترخانه ها نرسد ، اصولاً جا افتادن این باور و اعتقاد و این كه كبوتر نماد صلح و دوستی است و در اكثر كشورها این باور وجود دارد ، نشان می دهد كه كبوترخانه تاریخی بس طولانی دارد.

معماری كبوترخانه ها :

اولین مرحله در ساخت یك كبوترخانه بررسی موقعیت عمل احداث آنست ، به این معنی چه باید محلّ ، حتماً در كنار آب كنار رودخانه ، جوی ، جلگه می باشد . دوّم محلّ باید در یك فضای باز دور از سر و صدا و هر نوع عملی كه باعث ترس و وحشت كبوتران گردد ، در غیر آن صورت كبوتران از كبوترخانه قهر خواهند كرد.
سوم این كه محلّ به دلیل حفاظت از كبوترخانه و دانه دهی در زمستان ، كسانی كه حیاط خانه شان بزرگ بود و به كود آن در كشاورزی نیاز داشتند در خانه هایشان كبوتر خانه می ساختند .
كبوترخانه ها به شكل مكعب ، مكعب مستطیل ، استوانه ای ، چند وجهی به صورت تنها ، یا چند قلو و یا چند تا در كنار هم ساخته می شدند ابعاد آن ها در طول ۱۴ الی ۲۵ متر و عرض آن ها از ۶ تا ۱۰ متر و به ارتفاع ۷ تا ۱۰ متر بستگی داشت به محلّ احداث كبوترخانه ، نیاز مالك كبوترخانه به كود كبوتر ، و توان هزینه گذاری فرد ، داشتن علاقه و انگیزه نگهداری كبوتر ، و مدیریت اداره آن
نمای بیرونی كبوترخانه: گذاشتن یك درب كوچك برای ورود و خروج و برداشت كود و فضولات كبوتران بنام ( زبل Zbi و یا زغل Zeghl ) ، در بعضی از كبوترخانه ها راه ورودی از درب خارج آوردن كود كبوتران جدا بود . و تعبیه یك پنجره كوچك با سوراخ های كبوتر رو ، به وسیله آجر و یا بوسیله چوب و یا با تنپوشه سفالی ، برای عبور و مرور كبوتران ، به ابعاد تقریبی ۸×۱۵ سانتیمتر و عمق ۲۰ یا ۳۰سانتیمتر .
اقتصاد ، خصوصاً در اقتصاد كشاورزی : ( در شیوه تأمین مهمترین نیازكشاورزی پس ازآب و كود و نحوه بهره برداری از كبوتران برای تأمین این مهم ، بهره برداری از محصولات سالم و تولید بیشتر و كیفیت خوب و ایرانیان هم چون بسیاری از اقوام به این پرنده بی آزار كه امروز جهانیان آن را سمبل و نشانه صلح و دوستی می شناسند از دیر باز توجّه مخصوص داشته اند .
و كبوترخانه ها به خاطر تنوع معماری بسیار ، شكل ، اندازه ، تكرار موزون و هماهنگی آن ها با طبیعت و زیبایی های اطراف ، به ویژه با سازه های اعجاب آور ، هماهنگی درونی آن ها می توانند یكی از جاذبه های جهان گردی بشمار آیند .

لانه های كبوتر خانه قدیمی در بناب

كبوتر خانه قدیمی بناب درمحلّه دیك باشی

كبوتر خانه در بناب روستای چله غار

كبوتر خانه ی صلواتی در بناب

نمای كبوتر خانه قره قوشون بناب
اجرای دیوارها و لانه ها : در ارتفاع۵۰ سانتی متر به منظور لانه های كوچك بچه كبوتران و جمع شدن فضولات در كف كبوتر خانه، دیوار برابر نقشه پایه بندی و قاب بند گردید ، و از داخل كبوترخانه لانه ها با خشت و از بیرون به صورت آجری اجرا شد ، و برابر طرح در هر ۳ لایه آجر ، لانه كبوتر به ابعاد ۵/۲۱ ×۵/۲۱ سانتی متر و به عمق ۲۹ سانتی متر اجرا و قفل بست می شد ، و از بیرون دیوار شرقی و غربی به سه قسمت قاب بندی و دردیوار شمال و جنوب به دو قسمت قابندی اجرا شد .

اجرای كبوتر خانه ی قره قوشون بناب

اجرای كبوتر خانه و بازدید از محل آقایان / مهندس عبدالرحمان وهاب زاده / علی اكبر بالغ
و در هر ۵ لایه خشت چینی لانه كبوتر به ارتفاع ۱۴۰ سانتی یك سری چوب چهار تراش بین پایه ها كلاف بندی گردید تا این ۵ ردیف بین پایه ها با كلاف چوبی كادر بندی و محكم شود تا از لانه های خشتی پائینی ، در اثر فشار لانه های بالایی كاسته گردد ، این كلاف بندی چوبی در هر چهار طرف دیوار اجرا گردید .

آقای مهندس وهاب زاده و علی اصغر بالغ بازدید از پیشرفت كار
نمونه های دیگر كبوترخانه های این منطقه و تنوّع در معماری آن ها در بخش ششم آمده است 

دو نمونه از كبوتر خانه های منطقه

كبوتر خانه روستای ازویش و روستای زُوارا
صاحبان این كبوترخانه در كنارش از روی ذوق علاقه ای كه دارند اقدام به پرورش طاووس می نمایند عكس زیر مربوط به پرورش طاووس می باشد .

پرورش طاوس در كنار كبوترخانه قره قوشون بناب
مساحت این كبوتر خانه نیز همانند كبوتر خانه قره قوشون به مساحت ۱۵۰ متر مربع و به ابعاد طول ۱۵ متر و عرض آن ۱۰ متر و به ارتفاع ۹ متر می باشد ، با توجه به باغات منطقه سپیگان و باغات روستاهای كوته مهر و زُوارا و تازه كند و ینگی كند در مكان بسیار خوب و مناسب احداث شده است