گل ا فشان پیرگل در ۷۶كیلومتری خاش با ارتفاع یك هزار و ۶۵۳ متر بین حصار كوه های تفتان نمونه ای بی بدیل از آفرینش را در این منطقه به نمایش می گذارد.گل ا فشان ها پدیده جالب و مهیجی هستند كه با جزر و مد دریا از دل زمین گل به بیرون پرتاب می كنند. گستره ای ۳ هكتاری پوشیده در لفافه گل های رس و مارن، بدون هیچ گیاه و سبزی در اطراف، منحصر و تك افتاده در نزدیكی ساحل دریای آزاد، منظره ای زیبا از عارضه جغرافیایی به نمایش گذاشته است.
پیرگل نام گل ا فشان مشهور خاش است. خاك حاشیه اش كه ترك برداشته و خشك و نیمه خشك، تكه تكه شده، با رنگی شبیه خاك كائولین (خاك زرد) جلایی زیبا به فضای بین كوه های سپیدپوش تفتان داده است.حسین عسگری، كارشناس اداره كل محیط زیست سیستان و بلوچستان درباره گل افشان پیرگل می گوید: «در منطقه كوهستانی تفتان گل ا فشانی به ارتفاع ۱۶۵۳ متر از سطح دریا قد برافراشته و هیچ گیاه جانوری در ۳ هكتاری آن به چشم نمی خورد. این جاذبه طبیعی در دنیا نظیر ندارد و برای تماشای این پدیده می توان از هر جای از دنیا گردشگر جذب كرد.» خاش كه حاوی حیات وحش جذابی است، هنوز برای جذب گردشگر شناسانده و سرمایه گذاری نشده است.
گل ا فشان پیرگل در ۹۰-۸۰ كیلومتری جنوب خاش واقع شده و در ارتفاعات كوه های تفتان می توان حیواناتی نظیر: كل و بز، قوچ و میش و هوبره – گونه در معرض خطر انقراض – و پلنگ را دید. پرندگان مهاجر نیز برای گذران زمستان در فصل سرد به سواحل جنوبی خاش می آیند. مرغابی ها، خوتكا و سرسبز از جمله این مهاجرانند.
مهاجران سرزمینی كه متوسط دمای سالانه اش به ۲۹/۹ درجه سانتی گراد می رسد و از پایتخت ۱۸۱۱ كیلومتر فاصله دارد.تعداد سوراخ های استخراج گل در پیرگل به ۱۵ عدد می رسد كه بلندترین آن بیش از بقیه از خود گل تراوش می كند. گل های ساحلی كه با بالا و پایین رفتن آفتاب از دهانه های پیرگل بیرون می زند.
گل فشان ها پدیده ای طبیعی وهمانند آتشفشان هستند كه به صورت تپه ای مخروطی بوده و به جای گدازه، از دهانه آن گاز همراه با گل خارج می شود. این عارضه عمدتا در دشتها و جلگه های مشرف بر دریا دیده می شود و اغلب آنها در فاصله كمی از دریا (حداكثر ۱۵ تا ۲۰ كیلومتر) استقرار یافته اند. این پدیده ها به صورت تپه های مخروطی قرینه وگاه بی قرینه هستند كه حداكثر ارتفاع آنها به ۳۰ تا ۵۰ متر می رسد.
مخروطهای مذكور گاه به صورت انفرادی و در برخی مناطق با یك یا چند مخروط كوچكتر و فرعی همراه هستند. درحال حاضر برخی از گل فشانهای ایران خاموش و یا غیرفعال هستند و برخی دیگر فعال بوده و دارای فعالیت متناوبی هستند. در فصول بارندگی، فعالیت آنها بیشتر می شود، اما گل آنها رقیق تر وسیال تر بوده و به صورت سرریز جاری می شود. در فصول خشك تر فعالیت آنها كمتر است و در عوض گل غلیظ تر و به حالت انفجاری تر بیرون می ریزد.
در قله این مخروطها و داخل كراتر آنها، دهانه های متعددی با قطر چند سانتی متر وجود دارد كه به طور متناوب ازآنها گل خاكستری یا كمی متمایل به سبز خارج شده و به سوی دامنه ها سرازیر می گردد. تناوب بیرون ریزی و فوران گل ها در طی زمان، یك ساختمان چند لایه ای را در مخروط ها و زمینهای مجاور پدیده آورده است. این لایه ها دارای ساختمان فلسی یا پولكی هستند و با یكدیگر همپوشی دارند.
به گونه ای كه جدیدترین لایه در رو، و در راس مخروط قرار گرفته و قدیمی ترین لایه نیز به رنگ روشن است. همچنین گاهی جریان گل غلیظ در دامنه مخروط نقوش مینیاتوری همانند گچ بریهای قرنیز شكل را پدید می آورد.با گذشت زمان و فرا رسیدن مرحله پیری گل فشان، فاصله و تناوب فعالیت های آن كمتر می شود و غلظت گل آن افزا یش می یابد. در نتیجه گسترش افقی مخروط كاهش یافته و به ارتفاع آن افزوده می شود.
از آن پس زمان خاموشی ومرگ گل فشان فرا می رسد و فرسایش برآن غالب می گردد. عمل فرسایش در برخی موارد منجر به محو كامل گل فشان می گردد و اثری از آن بر جای نمی گذارد.اهالی محل در مورد این پدیده چندین باور را مطرح می كنند وبر اساس اعتقادات خود نامهایی را نیز برای گل فشان به كار می برند.
به نظر آنها گل فشان پدیده ای طبیعی است كه با دریا در ارتباط بوده و به هنگام بالا آمدن آب دریا (مد) به ویژه در فصل تابستان، فعالیت آن به حداكثر می رسد، از این رو به آن ناف زمین یا ناف دریا نیز می گویند. عده ای بر این باورند كه فعالیت این پدیده به كشش و جاذبه اجرام سماوی به خصوص ماه وابسته است. بر این اساس معتقدند كه فعالیت آن در ابتدای ماه و نیمه ماه قمری (ماه نو، بدر) بیشتر می شود.
