رشتی دوزی

قلاب دوزی رشت كه به رشتی دوزی معروف است یكی از هنر‌های اصیل بانوان شهر رشت در حال حاضر میباشد.قلابدوزی یكی از قدیمی‌ترین صنایع دستی شهر رشت است و عبارت است ازتزیین پارچه‌های ارزنده‌ی ضخیم از طریق رودوزی. بدین ترتیب كه زمینه‌ی پارچه به وسیله‌ی نخ‌های ابریشمین تزیین می‌گردد. به عبارت دیگر به روی پارچه‌های ضخیم، نقش‌های زیبایی با نخ ابریشمین و وسیله ای كه قلاب نام دارد دوخته می‌شود
در فرهنگ معین قلاب دوزی عبارت است از دوختن نقش و نگار، از ابریشم یا خامه یا رشته‌های طلا و نقشه به روی پارچه با قلاب.
به طور كلی قلاب دوزی هنر دوختن ابریشم است بر پارچه‌ی ماهوت. به قلاب دوزی در اصطلاح فرانسه Broderie«بردوردوزی» هم می‌گویند.
نقوشی كه در این هنربه كار می‌روند دو نوع هستند:
۱)گلدوزی كه از قدیم بوده و به صورت الگویی ثابت مورد استفاده قرار می‌گیرد.
۲)نقوش ابتكاری (ابداعی) به طوری كه با نقوش قدیم مطابقت داشته باشد. مثل نقشه، چادری ستونی، هشتی تاجی شب بی حاشیه دارد (در حدود ۳۰ سال پیش، از این طرح استفاده می‌كردند و حاشیه‌ی اطراف آن كار ابتكاری است بدون نقشه روی پارچه قلابدوزی می‌كنند .
به طور كلی نقشه‌های قلاب دوزی را به پنج دسته تقسیم نموده اند:
۱٫ نقشه‌های اقتباسی: از نقشه‌های قدیم كه استاد كارهای قدیمی به حد اعلاء رسانیده بودند.
۲٫ نقشه‌های ابتكاری جدید: باید با صنعت قلابدوزی مطابقت داشته باشد.
۳٫ نقشه آثار قدیمی: برگ،گل و ساقه به رنگ طبعی بروی ماهوت پیاده می‌شد.
۴٫ نقشه‌ی هندسی:كه به شكلهای مختلف میباشد.
۵٫ نقشه‌ی سلیقه ای: چنان كه از نامش پیداست به سلیقه‌ی افراد بستگی دارد
در گیلان ترسیم نقوش قلابدوزی اغلب ذهنی بوده و اكثرا ًاز قدیم نسل به نسل منتقل شده است. نقوشی كه بیشتر مورد توجه بوده و بازار بهتری دارد نقش‌های قدیمی كج بوته ای نقشه ترنجی و گرد می‌باشد
سوزن دوزان موضوعات مختلف اجتماعی، سیاسی، فرهنگ عامه، دینی و اقتصادی را پس از طراحی و نقش پردازی شروع به قلاب دوزی می‌نمودند. از نمونه‌های بسیار نفیس می‌توان به یك جفت به سه شیوه‌ی رایج اشاره نمود كه متعلق به سده‌ی ۱۳ه.ق می‌باشد، كه استاد حسین رشتی به دستور مخبر الدوله قلاب دوزی نموده است.این كار حداقل ۴ سال به طول انجامید و در نوع خود بی نظیر است
مواد اولیه این صنعت شامل: پارچه‌ی ماهوت یا مخمل و نخ‌های الوان ابریشمین است.
الف_ ابزار كار برای قلابدوزی:
– جریده یا كارگاه (چوب مخصوص كار قلاب دوزی)شامل دو قطعه چوب تقریبی طول ۱۰۰ سانتی متر و به عرض ۱۰ سانتی متر با ضخامت ۵ سانتی متر كه در یك طرف به میخ و به یكدیگر متصل در سوی دیگر به وسیله‌ی مانعی كه در فاصله‌ی ۴۰ سانتی متر از انتهای وسیله گذاشته شده از یكدیگر جدا و حالتی گیره مانند دارد تشكیل یافته است .
– قلاب نوك تیز و بدون انحنا با یك بریدگی مورب در فاصله ۵ میلی متری نوك قلاب.
– چهار پایه‌ی مخصوص معروف به كتل كه مخصوص نشیمن قلاب دوز است و از چوب نراد ساخته شده است.
– نقشه یا طرح مورد نظر: برای قلابدوزی نیاز به طرح می‌باشد و این طرح‌ها اكثرا نقشه هایی هستند كه از گذشته به جای مانده و طی سالیان متمادی از آن استفاده شده است. نقوش مورد استفاده در رشتی دوزی عبارتند از بازوبندی ، بند رومی ، بته جفه ترمه ای ، گل بادامی ، بته جقه ای شاخ گوزنی ، بته جقه قهر و آشتی ، گل و بوته ، گل و مرغ و…
ب_ شیوه كار قلابدوزان در تهیه یك اثر قلاب دوزی
قلاب دوزان طرحی را كه قصد دارند روی پارچه ماهوت قلاب دوزی كنند، ابتدا روی كاغذی كه ابعاد آن كمی بزرگتر از اندازه پارچه مورد نظرشان است ترسیم كرده و سپس با یك سنجاق تمامی خطوط طرح را روی كاغذ با فواصل نزدیك به هم سوراخ می‌كنند. آنگاه مقداری گچ روی كاغذ ریخته، كاملا آن را روی صفحه كاغذ پخش می‌كنند تا از داخل سوراخهای كاغذ گذشته و بر روی ماهوت بنشیند و بعد از برداشتن كاغذ از روی ماهوت، طرح بر روی ماهوت قلم گیری شده و صنعتگر با كمك قلابی كه ساختمان آن تشریح شد، شروع به دوخت می‌كند.
رشتی دوزی در حال حاضر برای تزئین سجاده، جا قرآنی، لبه پرده، زیرلیوانی، رویه میز، رویه كوسن، رویه دمپایی زنانه، كفش زنانه، بقچه سوزنی و… مورد استفاده قرار می‌گیرد.
شیوه كار قلاب دوزان به این صورت است كه روی یك چهار پایه كوتاه نشسته و یك قسمت از پارچه را در لای دهانه جریده قرار داده و به كمك زانوانشان آن را به هم می‌فشارند تا پارچه خارج نشود.
آنگاه یك سر نخ را گره زده و در حالی كه قلاب را از روی پارچه به داخل آن فرو برده اند، گره را در شیار قلاب استوار ساخته و آن را از پارچه بیرون می‌كشند و در شرایطی كه نخ خارج شده از پارچه حالت یك نیم دایره را به خود گرفته، در فاصله ای معین، دوباره قلاب را به داخل پارچه فرو برده و نخ را بر روی شیار قلاب استوار كرده و قلاب را از پارچه خارج می‌كنند.
به این ترتیب، نیم دایره قبلی سفت شده و بر روی كار می‌نشیند، در حالی كه نیم دایره جدیدی كه به وجود آمده به صنعتگر امكان می‌دهد تا دوباره قلاب را به داخل پارچه فرو برده و با تكرار این حالت است كه نقشی زنجیره ای روی پارچه به وجود می‌آید.
تاریخچه دقیقی از قلاب دوزی در گیلان در دسترس نیست. داده‌های باستان شناسی حاكی از سابقه تاریخی قلاب دوزی در منطقه گیلان است و در كشف‌های باستان شناسی در لولمان گیلان قطعاتی از ملیله دوزی و قلاب دوزی بدست آمده كه پژوهشگران آن را متعلق به دوره هخامنشیان می‌دانند. قدیمی‌ترین نمون ه‌های رشتی دوزی جدا از مجموعه‌های خصوصی ، در موزه آستان قدس رضوی و موزه هنرهای تزئینی ایران نگهداری می‌شود.