یخچال طبیعی « كلین» در شرق بخش حسن آباد فشافویه از توابع شهرستان ری و به فاصله حدود ۴۰۰ متری غرب بقعه شیخ كلینی قرار دارد كه قدمت آن به چهارصد سال پیش و دوران صفوی باز می گردد و مردم آن روزگار از یخ این یخچال كه در زمستان تهیه می شد، در تابستان استفاده می كردند.
محل انتخاب یخچال
محمدعلی كاكی مسئول میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ری در ارتباط با معرفی این بنای تاریخی می گوید: كارشناسان در آن هنگام برای ساختن یخچال، در ماه های سرد قرار داشت و موجب یخ بستن سریع آب می شد، شناسایی و سپس اقدام به ساخت یخچال در این مناطق می كردند. یخچال هایی كه در منطقه كلین ساخته شده، در پست ترین نقطه زمین بنا شده است كه پایین تر از آن بستر رودخانه ها قرار دارد.
در بخش حسن آباد، دو یخچال كلین و حكیم آباد بر جا مانده است كه ظاهراً تكافوی جمعیت آن روزگار را می داد.
شكل ظاهری و نوع مصالح
برای ساخت این بنا از خشت هایی به ابعاد ۲۴×۲۴ و ضخامت ۴ سانتی متر و مصالح خاك رس و كاهگل در بنای گنبدی و از گچ، سنگ و ساروج در پی استفاده شده است.
قطر یخچال هشت متر، عمق آن سه متر، مساحت بنا حدود ۳۰ متر مربع و ارتفاع گنبد ۱۰ متر است.
فضای اطراف یخچال باز است و دو در به ارتفاع حدود دو متر و عرض یك متر و نیم كه در هر دو طرف به یك اندازه است، به موازات هم در مسیر جریان باد قرار دارد كه باد از یك در وارد محیط یخچال شده و پس از گردش جریان باد در داخل محوطه یخچال، از در دیگر آن خارج می شود كه این حالت موجب برودت بیشتر فضای داخل یخچال و یخ زدن آب در درون گودال می شود.
وقتی وارد بنا می شوید با عبور از چند پله به كف بنا می رسید كه این پله ها در هر دو طرف وجود دارد و امتداد آن در یك راستا و از بالا تا كف، عرض پله ها یكی است. دور تا دور داخل بنا از بالای دیواره مخزن، پاگردی به پهنای ۷۰ سانتیمتر قرار دارد كه می توانید داخل یخچال را كاملاً دور بزنید. در محوطه بیرون دو طرف درها نیز دیوارهایی قرار داشته كه به شكل قیف عمل كرده و كار هدایت باد به درون یخچال را با سهولت و میزان بیشتری انجام می داد كه در حال حاضر از این دیوارهای قیفی اثری باقی نمانده است.
قطر دیوار در پایین بنا بیشتر است و هرچه بالاتر می رود نازك تر می شود، به گونه ای كه در پایین گنبد از سه ردیف خشت استفاده شده است و هرچه بالاتر می رود، از دو ردیف و در نهایت در بالای آن از یك ردیف خشت استفاده شده است كه قطر سقف گنبد در بالا به ۱۰ سانتی متر می رسد.
در پشت دیواره شرقی گنبد و محل سرازیر كردن آب به چال یخ، تأسیسات مربوط به یخچال، شامل اتاقكی كوچك با دو تاقچه قرار دارد كه احتمالاً محل اقامت خدمه یخچال بوده است.
روی فضای بیرونی گنبد با خشت سنگفرش شده است تا نفوذ گرما و خروج سرما از یخچال جلوگیری شود.روی این سنگفرش ها و نیز فضای اندرونی آن با كاهگل اندود شده است.
در قسمت پی و جایی كه به عنوان مخزن ذخیره یخ ساخته شده، از سنگ های تراش خورده منظم و ملات گچ، آهك یا ساروج استفاده شده است كه استفاده از این نوع مصالح جلوی نفوذ آلودگی ها و نیز هدر رفتن آب موجود در خزینه یخچال را می گیرد و آب موجود در آن هم به پی ها نفوذ نمی كند و این امر موجب بالا رفتن عمر بنا و جلوگیری از تخریب آن می شود.
بنای مخروطی و دایره ای شكل یخچال موجب می شود كه هوا به خوبی در فضای داخل یخچال بچرخد و برودت آن بیشتر شود. همچنین حالت دوار و گنبدی آن موجب شكستن اشعه خورشید شده و گرمای كمتری را جذب می كند. از سوی دیگر عمر مفید بنا را در برابر بارش نزولات جوی و سایر عوامل فرسایشی افزایش می دهد.
كاكی می افزاید: حدود ۲۰ تا ۲۵ درصد این بنا شامل گنبد و در آن آسیب دیده بود كه سال گذشته قسمت های آسیب دیده مرمت شد. فاصله این بنا تا خانه های مسكونی حدود ۲۰۰ متر است كه به همین خاطر برای مراقبت و محافظت از آن، یگان حفاظت میراث فرهنگی به صورت روزانه به بنا سركشی می كند.
یخچال روستای كلین از معدود بناهایی از این دست در شهر ری است كه بسیار كامل تر و با تأسیسات مربوط به محوطه تهیه یخ است. از این نوع بنا فقط یك نمونه دیگر در این منطقه برجا مانده است كه در روستای قشلاق وهن آباد بخش فشافویه قرار دارد.
نحوه ساختن یخ
ساكنان این منطقه در ماه های آخر سال برای ساختن یخ به وسیله دلو یا سطل و به صورت دستی یك لایه آب به قطر پنج تا ۱۰ سانتیمتر در مخزن یخچال می ریختند و چند روز صبر می كردند تا آب موجود در مخزن یخچال یخ ببندد. احتمال می رود پس از یخ بستن آب، لایه ای از گونی یا حصیر روی سطح آبی كه منجمد شده قرار می دادند و سپس اقدام به ریختن آب بر روی سطح یخ زده می كردند و مجدداً چند روز صبر می كردند تا آب یخ ببندد و دوباره روی سطح یخ لایه یا عایقی قرار می دادند تا در تابستان و هنگام خرد كردن یخ به قطعات كوچكتر و توزیع بین مردم، قطعات آن متلاشی و ضایع نشود.
این روند آنقدر ادامه می یافت تا محیط چال یخچال پر می شد، سپس با الیاف گیاهی كه به صورت عایق عمل می كرد روی یخ را می پوشاندند تا مانع آب شدن یخ شود و در فصول گرم سال از این یخ استفاده می كردند.
این یخچال ها معمولاً در نزدیكی قنات هایی قرار داشت كه كار سر ریز كردن آب درون آن نیز خیلی مشكل نباشد، البته روش دیگر برای ساختن یخ، پر كردن چال از برف بوده كه این روش معمولاً در مناطق دیگر اعمال می شد.
كاكی ادامه می دهد: شخصی به نام میراب كه در یخچال فعالیت می كرد و كار نگهبانی و انجام امور تهیه و درست كردن یخ را بر عهده داشت، در فصول گرم سال یخ را قطعه قطعه می كرد و به تناسب جمعیت و تعداد افراد هر خانوار سهمیه یخ آنها را در اختیارشان قرار می داد.
یخ های تولیدی به قشر خاصی اختصاص نداشت و عامه مردم به صورت یكسان از آن بهره می بردند و تنها تفاوت آنها میزان حق الزحمه یا دستمزدی بود كه به تناسب میزان یخی كه دریافت می كردند حق شارژ و یا حقوق به متصدی یخچال پرداخت می شد.
این بنا به صورت خودیاری و مردمی ساخته شده و هیچ سنگ نبشته و مدرك و مستندی در دست نیست كه بتوان تشخیص داد این بناها توسط چه كسانی ساخته شده است، اما اینگونه به نظر می رسد كه به عنوان یك بنای عمومی مورد استفاده قرار می گرفته است.
