خانه قلعه‌ای ها مربوط به دوره صفوی است و در ندوشن، محله قلعه واقع شده و این اثر در تاریخ ۳۰ تیر ۱۳۸۴ با شماره ثبت ۱۲۱۲۹ بعنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
استان یزد یكی از قدیمی ترین استانهای كشور به شمار می رود و خانه های متعدد تاریخی عصرها و دوره های مختلف تاریخی گویای این قدمت تاریخ تمدن در این دیار است اما در حال حاضر قدیمی ترین خانه تاریخی یزد در آستانه تخریب كامل قرار گرفته است.
بیشتر خانه های تاریخی استان یزد مربوط به دوران قاجار است اما در این بین در برخی مناطق نظیر ندوشن خانه هایی متعلق به عصر صفوی نیز مشاهده می شود. علاوه بر قدمت تاریخی خانه ها آنچه به آنها رونق بخشیده، معماری منحصر به فرد یزد است كه امروز با وجود گذشت صدها سال از قدمت برخی خانه ها، همواره زیبایی های خانه های تاریخی از جمله دیوارهای گلی و بلند، پنجره های گره چینی شده با شیشه های رنگی، حوض های كم عمق و طویل، آب انبارهای خنك، بادگیرهای سر به فلك كشیده و … چشم نوازی می كند. آنچه جذابیت این خانه ها را دو چندان كرده است، قرار گرفتن حیات خانه ها در دل بناست به نحوی كه اتاقهای سه دری و پنج دری در بیشتر این خانه ها دور تا دور قرار گرفته و حیاط با حوضی فیروزه ای رنگ همچون نگینی در میان خانه های تاریخی خودنمایی می كند.
یكی از قدیمی ترین خانه های تاریخی استان یزد كه قدمتی بیش از ۴۵۰ سال دارد و متعلق به دوران صفوی است، “خانه قلعه ای های ندوشن” است.
این خانه بزرگ زمانی عمارتی با معماری زیبا و تحسین برانگیز بود و خان های ندوشن در آن زندگی می كردند. این خانه به لحاظ امنیتی نیز بسیار امن بود زیرا علاوه بر برخورداری از دیوارهای بلند، با تونلی نسبتاً طولانی در زیر زمین به قلعه ای درست در روبروی این خانه و در تپه ای با فاصله چند كیلومتری از خانه، متصل می شد. خانه قلعه ای پس از آنكه دوران اوج خود را سپری كرد، در دوره های بعد از صفویه توسط مالكان اصلی به رعیت هایی كه برای آنها كار می كردند، واگذار شد. خانه قدیمی قلعه ای حتی تا ۱۷ سال پیش نیز مسكونی بود و سه خانوار در آن زندگی می كردند اما از آن پس روند تخریبی به خود گرفت و هم اكنون از این خانه به جز نمایی تو خالی چیزی بر جای نمانده است.
بسیاری از اتاق های این خانه با خاك یكسان شده، زیرزمین و آب انبار خانه به طور كامل مدفون شده و دیوارهای بلندی كه به واسطه همین بلندی در معرض تخریب بیشتری قرار دارند نیز در آستانه تخریب كامل قرار دارند.
این خانه كه در روزگاری از زیباترین و اعیان ترین خانه های یزد به شمار می رفت امروز در و دیوار آن بوی مرگ گرفته و با قرار گرفتن در آن بیم فرو رفتن خانه یا آوار شدن دیوارها لذت كنكاش در بقایای معماری اصیل ایرانی را از بین می برد.
آنچه كه عجیب می نماید این است كه این خانه به شماره ۱۲۱۲۹ در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسیده و این طور به نظر می رسد كه ثبت آثار در فهرست آثار ملی، احیا، مرمت و نگهداری آثاری همچون خانه قلعه ای ها را ضروری می كند. اما تنها چیزی كه نه تنها در خانه قلعه ای ها بلكه در حمام قدیمی قلعه، مسجد جامع ندوشن و در مجموع بافت تاریخی و ثبت شده این منطقه احساس نمی شود، بحث نظارت و رسیدگی است. امروز در ندوشن كه روزگاری مهد پرورش مردان و زنان بزرگ تاریخ و ادبیات ایران بوده است، همه چیز بوی گرد و غبار، ویرانی و نا امیدی می دهد و گویی قدمت و تاریخ اینجا به دست فراموشی سپرده شده است.
به طور قطع ترمیم و مرمت و البته نگهداری از این خانه راهكارهایی دارد كه البته دست اندركاران میراث فرهنگی از آن مطلع هستند. میراث فرهنگی استان یزد در مركز استان با واگذاری خانه های قدیمی به بخش خصوصی و تبدیل این خانه ها به زورخانه، رستوران سنتی و … گام مؤثری در احیا و حفظ خانه های تاریخی برداشته است اما به نظر می رسد مناطقی همچون ندوشن به دست فراموشی سپرده شده است.
تنها این خانه نیست بلكه در ندوشن خانه های قدیمی متعددی وجود دارد كه نیاز به احیا و مرمت دارد. همه این خانه ها مالك شخصی دارد اما متأسفانه مالكان این خانه ها را رها كرده اند به همین دلیل بیشتر این خانه ها روند تخریبی پیدا كرده است.
