قله دماوند

كوه دَماوَند كوهی در شمال ایران است كه بلند ترین كوه ایران و خاورمیانه و بلند ترین قلهٔ آتشفشانی آسیا است.این كوه در قسمت مركزی رشته‌كوه البرز در جنوب دریای خزر و در بخش لاریجان شهرستان آمل قرار دارد. كوه دماوند كه از نظر تقسیمات كشوری در استان مازندران قرار دارد، به هنگام صاف و آفتابی‌بودن هوا، از شهرهای تهران، ورامین و قم و همچنین كرانه‌های دریای خزر قابل رؤیت است. كوه دماوند در سی‌ام تیرماه سال ۱۳۸۷ به عنوان نخستین اثر طبیعی ایران در فهرست آثار ملّی ایران ثبت شد.همچنین كوه دماوند از سال ۱۳۸۱ به عنوان «اثر طبیعی ملّی» در شمار مناطق چهارگانهٔ ارزشمند از نظر حفاظت محیط زیست قرار گرفته‌است.

از دماوند در اساطیر ایران هم یاد شده‌است و شهرت آن بیش از هر چیز به این سبب است كه ضحاك (پادشاهی ستمگر و اژدهافش) در آن به بند كشیده شده‌است. در آثار ادبی فارسی نیز فراوان به این اسطوره و به طور كلّی‌تر كوه دماوند اشاره شده‌است.در بندهش اینچین آمده: رود هرهز (هراز) در تپرستان است و از كوه دماوند سرچشمه می‌گیرد. قصیدهٔ دماوندیه ملك‌الشعرای بهار هم معروف است. دماوند دارای چشمه‌های آب گرم لاریجان، اسك و وانه است.

ارتفاع
منابع مختلف اندازه‌های گوناگونی برای ارتفاع كوه دماوند از سطح آب‌های آزاد ذكر كرده‌اند. به نقل از درگاه ملّی آمار ایران، ارتفاع این كوه ۵٬۶۱۰ متر است، از جمله پایگاه ملّی داده‌های علوم زمین ایران و وب‌گاه رصدخانهٔ زمین ناسا، ارتفاع ۵٬۶۷۰ متر و ۵٬۶۷۱ متر را نیز برای قلّهٔ این كوه ذكر كرده‌اند. دائرةالمعارف فارسی فهرستی شش موردی از ارتفاع‌هایی را كه برای این قلّه آمده‌است ذكر می‌كند كه از ۵٬۵۴۳ تا ۶٬۴۰۰ متر می‌رسد.

ارتفاع نسبی دماوند، كه با اندازه‌گیری ارتفاع قلّه نسبت به پست‌ترین درّهٔ بین این قله و نزدیكترین قلّهٔ مرتفع‌تر تعیین می‌شود، ۴۶۶۱ متر است كه دماوند را در ردهٔ دوازدهم بلندترین قلّه‌های دنیا از نظر ارتفاع نسبی قرار می‌دهد.

فاصله از شهرهای نزدیك

این قلّه در ۶۹ كیلومتری شمال شرقی تهران، ۶۲ كیلومتری غرب آمل و ۲۶ كیلومتری شمال شهر دماوند واقع شده‌است.

رودخانه‌های پیرامون

رودخانهٔ تینه در شمال، رودخانهٔ هراز در جنوب و شرق و رودخانهٔ لار در غرب این كوه واقع شده‌اند. رودخانه لار و دیوآسیاب در غرب و رود پنج او (پنج آب) در شرق دماوندكوه جاری است.

دما

كمینهٔ دمای هوا در ارتفاعات دماوند تا ۶۰ درجه زیرصفر (در زمستان) و تا یكی-دو درجه زیر صفر (در تابستان) پایین می‌آید.

باد

سرعت توفان در دماوند گاهی از ۱۵۰ كیلومتر در ساعت می‌گذرد. سرعت باد در كوهپایه‌ها گاه به هفتاد كیلومتر در ساعت می‌رسد. بیشتر بادها از غرب و شمال غربی می‌وزند.

بارندگی

میانگین بارندگی در ارتفاعات دماوند ۱۴۰۰ میلی‌متر در سال است و بارش در ارتفاعات معمولاً به صورت برف است.

فشار هوا

فشار هوا در قلّهٔ دماوند نصف فشار هوا در سطح دریا است.
آتشفشان
فوران گوگرد از نزدیك قلهٔ دماوند

دماوند یك كوه آتشفشانی مطبّق است كه عمدتاً در دوران چهارم زمین‌شناسی موسوم به دوران هولوسین تشكیل شده و نسبتاً جوان است.فعّالیّت‌های آتش‌فشانی این كوه در حال حاضر محدود به تصعید گازهای گوگردی است. آخرین فعالیت‌های آتشفشانی این كوه مربوط به ۳۸۵۰۰ سال قبل بوده‌است.

دماوند یك آتشفشان خفته است كه امكان فعّال شدن مجدد آن وجود دارد. در برخی از سال‌ها از جمله سال ۱۳۸۶، دود و بخارهایی از قله خارج شد كه برخی از شاهدان آن را گواهی بر فعّال شدن این آتشفشان پنداشتند. اما در حقیقت در سال‌های پر بارش، با نفوذ آب به درون قله و برخورد سنگ‌های داغ، جریانی از بخار آب از دهانه قله خارج می‌شود و چنین به نظر می‌رسد كه فعالیت‌های آتشفشانی صورت گرفته‌است.

قطر دهانه این آتشفشان در حدود ۴۰۰ متر است كه دریاچه‌ای از یخ آن را پوشانده‌است.همچنین نشانه‌هایی از وجود دهانه‌های قدیمی در پهلوهای جنوبی و شمالی كوه ملاحظه می‌شود.
نام‌ها و ریشه‌شناسی

نام دماوند به دو صورت مشهور دماوند و دنباوند (با زبر یا پیش دال) ضبط شده‌است.حتی در بعضی مآخذ هر دو صورت نام آمده‌است. صورت دیگری كه از نام این كوه ضبط شده‌است دباوند است. این كوه را با نام‌های كاملاً متفاوت بیكنی و جبل لاجورد نیز ثبت كرده‌اند. «نام دماوند در تورات آمده و صورت كهن آشوری آن «بیكن» است (ری باستان ۲/۶۴۲)»
در مورد دلیل نام‌گذاری دماوند در فرهنگ معین آمده‌است: «دم (دمه، بخار) + اوند = دماوند؛ دارای دمه و دود و بخار (آتشفشان)»

در فروردین ۱۳۸۷، خبرگزاری‌های ایران اخباری را در رابطه با ثبت كوه دماوند در فهرست آثار میراث جهانی یونسكو منتشر كردند. این خبرها كه از خبرگزاری‌های گوناگون مانند خبرگزاری فارس منتشر شد كه در آن، كوه دماوند را به عنوان نخستین اثر طبیعی ایران كه در فهرست میراث طبیعی جهانی یونسكو به ثبت رسیده معرفی كردند. اما فریبرز دولت‌آبادی، معاون سازمان میراث فرهنگی در گفتگو با خبرگزاری میراث فرهنگی این ادعا را رد و آن را سو تفاهم دانست. وی ابراز كرد: «متاسفانه برداشت اشتباهی از موضوع ثبت دماوند صورت گرفته و این خبر اشتباه است.»
روز ملی

روز ملی دماوند همزمان با تیرگان در مازندران با نام تیرماه سیزده شو در شب سیزدهم آبان‌ماه برگزار می‌شود. انجمن كوهنوردان ایران هر ساله این جشن را در روز سیزدهم تیر در دامنه‌های قله دماوند در” شهر رینه لاریجان شهرستان آمل” برگزار می‌كنند. این جشن به ثبت ملی نیز رسیده است.

موسیقی ملی موسیقی ملی دماوند در روز جشن تیرگان در سال ۱۳۹۱ با صدای سالار عقیلی در بین ۹ هزار نفر رونمایی شد.
ثبت قله دماوند به عنوان اثر طبیعی ملی

اثر طبیعی ملی قله دماوند با مساحتی بالغ بر ۲۹۵۰ هكتار در سال ۱۳۸۱ طی مصوبه شماره ۲۲۱ مورخ ۲۱/۳/۸۱ شورایعالی محیط زیست به مجموعه مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست پیوسته‌است. این اثر با ۳۹۷۶۱۱۳ تا ۳۹۸۲۱۵۰ عرض جغرافیایی و ۵۹۶۷۶۲ تا ۶۰۳۵۹۷ طول جغرافیایی در شمال شرق تهران و در استان مازندران واقع گردیده‌است. قله دماوند در فرهنگ كشورمان مظهر پایداری و استواری است و از گونه‌های مهم گیاهی آن می‌توان از بومادران، پیر گیاه دماوندی، اسپرس كوهی و گون نام برد. استفاده بیش از حد از ظرفیت قابل تحمل محیط و همچنین بهره‌برداری پوكه معدنی در اطراف این اثر طبیعی ملی، از مهمترین عوامل تهدید كننده در تخریب آن به شمار می‌آید.
كوهنوردی

در زمان‌های قدیم عدّه‌ای خود را به قلهٔ دماوند رسانیده بودند. ناصر خسرو در سفرنامهاش نوشته‌است كه گویند بر سر دماوند چاهی است كه نوشادر و كبریت (گوگرد) از آن گیرند. صاحب آثار البلاد و اخبار العباد با نقل قولی دست دوم می‌گوید كه عدّه‌ای از اهالی آن نواحی می‌گفته‌اند كه در طی پنج روز و پنج شب به قلهٔ دماوند رسیده‌اند و قلهٔ آن را مسطح با مساحت صد جریب یافته‌اند گرچه از دور به مخروط می‌ماند. اولین صعود موفقیت‌آمیز اروپائیان به قلهٔ دماوند در سال ۱۸۳۷ توسط تیلر تامسن صورت گرفته‌است.همچنین نخستین صعود مستند ایرانی به این قله، به سال ۱۸۵۷ باز می‌گردد كه تیم سرهنگ محمدصادق‌خان قاجار ارتفاع آن را ۶۶۱۳ ذرع تعیین نمود.
مسیرهای اصلی صعود

برای رسیدن به قله دماوند، مسیرهای مختلفی وجود دارند كه شناخته‌شده‌ترین آن‌ها این جبهه‌ها هستند:

جبههٔ شمالی؛ مسیر صعود این جبهه از میان دو یخچال سیوله (سمت راست) و دوبی سل (سمت چپ) صورت می‌گیرد.
جبههٔ شمال شرقی؛ پناهگاه تخت فریدون در این مسیر قرار دارد.
جبههٔ غربی؛ پناهگاه سیمرغ در این مسیر قرار دارد.
جبههٔ جنوبی؛ از سمت جنوب شرقی كوه. پلور، رینه، گوسفندسرا و بارگاه سوم در این مسیر قرار می‌گیرند.

آسان‌ترین این مسیرها جبهه جنوبی و سخت‌ترین آنها جبهه شمالی است. سه جبهه شمالی، جنوبی و شمال شرقی در نزدیكی روستاها قرار گرفته‌اند و همچنین همگی دارای جان‌پناه در میان راه هستند. در مسیر جنوبی، آبشاری وجود دارد كه همهٔ سال یخ‌زده‌است و تنها در تابستان‌های بسیار گرم، جاری می‌شود كه به همین دلیل به آن آبشار یخی گفته می‌شود. این آبشار با قرار داشتن در ارتفاع ۵۱۰۰ متری، از نظر ارتفاع از سطح دریا مرتفع‌ترین آبشار خاورمیانه‌است.
پناهگاه‌ها

در نقشه راهنمای صعود به قله‌های البرز مركزی پناه‌گاه‌هایی به شرح زیر مشخص شده‌است:

پناه‌گاه گوسفندسرا (كوهپایه) در ارتفاع ۲۹۵۰ متری.
بارگاه سوم (یال جنوبی) در ارتفاع ۴۱۵۰ متری.
پناه‌گاه سیمرغ (یال غربی) در ارتفاع ۴۱۵۰ متری.
پناه‌گاه تخت فریدون (یال شمال شرقی) در ارتفاع ۴۳۶۰ متری.
جانپناه فلزی (جبهه شمالی) در ارتفاع ۴۰۰۰ متری

یخچال‌های معروف

یخچال سیوله (جبهه شمالی)
یخچال دوبی سل (جبهه شمالی)
یخچال عروسكها (جبهه شمالی)
یخچال دره یخار (شمال شرقی)
یخچال خورتاب سر
یخچال شمال غربی
یخچال غربی

آبشار

آبشار یخی در جبههٔ جنوبی كوه دماوند آبشاری یخ زده وجود دارد كه در جهان منحصر به فرد است. بلندی آن ۷ متر و قطر آن ۳ متر می‌باشد. یخ آن هیچ‌گاه ذوب نمی‌شود. در فصل تابستان، هر روز بر اثر تابش آفتاب در حدود ظهر و یك ساعت بعد از ظهر، دمای هوا به بالای صفر می رسد و به دنبال آن آب بسیار كمی جاری می‌شود و در حدود ۴ بعد از ظهر، دمای هوا به زیر صفر می‌رسد و یخ ذوب شده دوباره منجمد می‌شود و به این ترتیب آبشاری یخی پدید می‌آید كه همواره یخ زده است. در بالای این آبشار گودالی وجود دارد كه در تمام طول سال پوشیده از برف است. آبشار یخی كوه دماوند با قرار داشتن در ارتفاع ۵۱۰۰ متری، از نظر ارتفاع از سطح دریا مرتفع ترین آبشار در خاورمیانه می‌باشد.
پوشش گیاهی

در ارتفاعات مختلف كوه دماوند، گیاهان فراوان و گوناگونی می‌رویند كه برخی از آن‌ها فقط در یك ارتفاع خاصی دیده می‌شود. گیاهان این منطقه كه به اسم دماوند نامگذاری شده‌اند عبارتند از: كلاه میرحسن دماوندی، كزل دماوندی، بومادران دماوندی، پیرگیاه دماوندی، ریش قوش دماوندی، فراموشم مكن دماوندی، زنگوله‌ای دماوندی، كتانی دماوندی و ماشك دماوندی. در ارتفاع ۳۲۰۰ تا ۳۵۰۰ متر علف و بته‌های بلند و خاردار و به هم پیوسته وجود دارند. برخی از انواع بته‌های خاردار دماوند عبارتند از: كلاه میر حسن دماوندی، خارپشتی، گونه‌های هزار خار (مانند گون)، بته‌های بنفش رنگ اسپرس پشته‌ای و گچ دوست گل سنگی. از گونه‌های ورموت (افسنتین) نیز در دماوند وجود دارند كه عبارتند از: درمنهٔ كوهی، درمنهٔ معطر، درمنهٔ كوهسری و گونهٔ فراوان درمنهٔ شرقی. برخی دیگر از گونه‌های گیاهای دماوند عبارتند از: كاج آلپ، اسپرس كوهی نیمه كروی، گون، یاسمن صخره‌ای، ازمكی كوهسری، پیربهار دنایی، شبدر شاه بلوطی، ترشك كوهسری، دغدغك البرزی، پلاخور بوته‌ای، گالش انگور، تیره گل، نسترن وحشی، قفقازی، رُز گردآلود، گز، علف بره، چمن آراراتی، چمن گندمی آسیای مركزی، جاروی علفی بامی، علف قرمز، جو چمنزار، ملیكای بی زبانك، علف صورتی، چاودار هراتی، شبه یولاف شكننده، ریش سنبل، خشخاش طناز، شكرتیغال و شكرتیغال مشهدی، چون جاشیر، سریش و در جاهای مرطوب زبان طلا، پیرسنبل، قدومهٔ پرشاخه، جعفری فرنگی معطر، بادرنجبویهٔ دنایی، خاكشیر تلخ كوتوله، گل بی مرگ طلایی، پنجه برگ نقره گون، آزاد بری، پنجه برگ همدانی، دنایی، سنبلهٔ ارغوانی و مینای پركپهٔ برگ نقره‌ای. دامنهٔ كوه دماوند در ارتفاع ۲۰۰۰ تا ۳۵۰۰ متری كاملا پوشیده از شقایق است. این شقایق منحصر به فرد در دنیا شناخته شده است و با نام شقایق لار و رینه در كتاب‌های معتبر گیاه‌شناسی جهان به ثبت رسیده. همچنین این منطقه از لحاظ مرتع و چراگاه بسیار غنی است؛ حتی در ارتفاعات بلند دماوند نیز (زیر چهار هزار متر) از این بابت فقر چندانی وجود ندارد.
پوشش جانوری

این منطقه به دلیل موقعیت ویژهٔ آن كه از شمال به جنگل و از جنوب به كوه‌های هم‌مرز كویر مشرف است، میزبان انواع مختلفی از جانوران است، از جمله:

جانوران شكارچی چهارپا روباه، شغال، سگ و گرگ در پیرامون دماوند پراكنده‌اند. این جانوران تا ارتفاع ۴۰۰۰متری كوه دماوند هم دیده می‌شوند. خرس‌ها هم در این منطقه وجود دارند، اما بیشتر در غرب و شمال دیده می‌شوند و از ارتفاعات بلند دوری می‌كنند.

جانوران گیاه‌خوار كل، میش، آهو، گراز، خرگوش. به جز حیوانات گراز و خرگوش كه در دشت‌های كوهپایه‌ای كوه دماوند زندگی می‌كنند، دیگر جانوران فصل‌های گرم را در ارتفاعات سپری كرده و با سرد شدن هوا به مرور ارتفاع كم می‌كنند. این جانوران تا ۵۰۰۰ متری هم بالا می‌روند.

پرندگان از پرندگان شكارچی، عقاب طلایی، جغد و خفاش را می‌توان نام برد. دیگر پرندگان این منطقه تیهو، كبك، سینه سیاه و طوطی داركوب هستند.

دیگر جانوران تقریبا ۵ نوع مار، انواع عقرب، بزمجه، انواع خانوادهٔ موش‌ها و گوركن در این منطقه دیده می‌شوند. بیشتر گزنده‌های این محدوده سم مهلكی ندارند؛ حتی نیش خطرناك ترین خزنده‌ها نیز تا چند ساعت پس از گزش قابل درمان است. در كوه دماوند، گزندگان در ارتفاعات بالاتر از ۴۰۰۰متر، بسیار كم به چشم می‌خورند. بر روی قلهٔ دماوند، لاشهٔ یخ زدهٔ چند حیوان دیده می‌شود. این لاشه‌ها چندین سال است كه در این مكان دیده می‌شوند و شامل حیواناتی مانند گوسفند و بز كوهی است. دلیل راه یابی این حیوانات به قلهٔ كوه دماوند و مرگ آن‌ها به خوبی مشخص نیست؛ شاید به دلیل وجود گاز گوگرد، سرما، گرسنگی و یا غیره مرده باشند.
آسیب‌ها

مهمترین عوامل آسیب به دماوند عبارت اند از:

معدن كاوی
جاده كشی
چرای بیش از حد دام
زباله

مشكلات دیگری كه كوه دماوند و محدودهٔ پیرامون آن را تهدید می‌كنند عبارتند از: ساخت و ساز بی ضابطه، تصرف منابع طبیعی برای استفادهٔ غیرقانونی و شخصی، افزایش جمعیت و خودروها، حضور بیش از اندازهٔ گردشگران بدون آن كه آموزش‌های لازم در رابطه با طبیعت‌گردی و حفظ محیط زیست به آن‌ها داده شود، نوشتن یادگاری در طول مسیر به ویژه بر فراز قلهٔ دماوند، نصب تابلوهای یادبود و پرچم‌های گروه‌ها و یادگاری‌های كشته‌شدگان، كمبود اقامتگاه و تبلیغات نامناسب.

پرسش‌های متداول