شاه نعمت الله ولی كه نام وی نورالدین بوده درحلب زاده شده و دوران كودكی و نوجوانی را در كرمان گذرانده است. شاه نعمت الله علاوه بر مقام والایش در عرفان، در شعر و ادب هم پایگاهی برجسته داشته و دیوانی از قصیده و غزل و مثنوی و رباعی دارد. مرگ این عارف بزرگ در سال ۸۳۴ هجری قمری اتفاق افتاده و مزار وی در شهر ماهان یكی از باصفاترین بقعه های ایران به حساب می آید؛ و طی قرن ها همواره مورد توجه و ارادت صوفیه و عرفا و شاعران بوده و هست.
شاه نعمت الله علوم مقدماتی را نزد شیخ ركن الدین شیرازی تحصیل كرد و چون علوم ظاهری طبع او را قانع نمی كرد سالها به ریاضت و تصفیه و تزكیه باطن مشغول شد و در پی مراد به سیر و سفر پرداخت و به سفر مكه مشرف شد.سال وفات شاه نعمت الله ولی را به سال ۸۲۷ و بعضی ۸۳۴ دانسته اند.
این عارف نامی به دستورات شرع مقدس سخت پایبند بود و به سرودن شعر نیز همت می گماشت.
سخن من نمكین است و برت می آرم. می برم زیره به كرمان؛ به نمكسار نمك
دراویش نعمت اللهی كه پیروان این عارف شهیر هستند در خانقاه این بقعه معتكف بوده و به انجام مراسم می پرداخته اند
ساخت آستانه شاه نعمت الله ولی در نیمه اول قرن نهم یعنی سال ۸۴۰ هجری قمری آغاز و طی ۶ قرن تا اواخر قرن چهاردهم ادامه یافته است.
این ساختمان كه نشانه ای از فرهنگ پربار معماری ایران است، در ابتدا به صورت یك تك بنا با گنبدی رفیع بر فراز فضائی چهار گوش درون باغ بزرگی بوده كه بعدها بناهای دیگری به آن افزوده شده است.
عمارت تاریخی مرقد شاه نعمت الله ولی، صحن ها و رواقهای اطراف آن حدود ۶ هزار متر مربع وسعت دارد.
این عمارت شاهكاری از هنر معماری شش قرن اخیر با تلفیقی از فضای معماری مقبول و باغ سازی بسیار فرح انگیز و صفائی عارفانه است.
مرحوم دكتر حمید فرزام در كتاب ‘ تحقیق در احوال و نقد آثار و افكار شاه نعمت الله ولی’ نوشته: نخستین كسی كه فرمان داد گنبد و بارگاهی رفیع و مجلل بر مرقد شاه ولی بنا كنند، سلطان احمد شاه بهمنی پادشاه دكن هندوستان بود كه از مریدان و هواخواهان خاص او بشمار می رفت’.
وی افزوده: كتیبه كهن و تاریخی بسیار گرانبهای سر در مزار شاه ولی كه یادگار اخلاص و ارادت بی شائبه سلطان احمد شاه و فرزند او به آن عارف بزرگ نامی است، هنوز هم پس از ۵/۵ قرن زینت بخش آستان شاه ولی است’.
درهای ورودی آستانه كه پنج جفت می باشند احتمالا در هندوستان ساخته شده و به ماهان آورده شده اند.
در ساخت این درها با نقوش هندسی خاتم كاری شده، قطعاتی از عاج فیل به كار رفته است.
در كتیبه ورودی بقعه كه دارای ارزشهای هنری فراوانی است ضمن اشاره به پی ریزی بنای اصلی آستانه توسط پادشاه دكن هندوستان سال احداث بنا ۸۴۰ هجری قمری ذكر شده است.
مقبره كه در ابتدا بصورت یك تك بنا در میان باغی وسیع قرار داشته دارای تزئینات نماسازی و كاشیكاری در نمای خارجی بوده است.
هم اكنون نیز قسمتی از این نماسازی با كاشیكاری معرق و زیبا با نقش اسلیمی و رنگهای لاجورد، فیروزه ای، سفید و طلایی در سر در غربی مقبره مشهود است.
دو مناره بلند، رواق شاه عباسی و دارالحفاظ، سردر محمد شاهی، صحن وكیلی، صحن اتابكی و صحن میرداماد از جمله قسمتهای مختلف آستانه شاه نعمت الله ولی می باشند.
صحن وكیل الملكی از یادگارهای محمد اسماعیل خان نوری وكیل الملك است كه از صفا و معنویت خاصی برخوردار می باشد.
در قسمت فوقانی دهلیز ورودی موزه شاه نعمت الله ، در سمت شمال آن كتابفروشی و در ضلع جنوب غربی مقبره امیر نظام گروسی سیاستمدار ، ادیب و چهره نامدار عصر قاجار قرار دارد.
حوض چند ضلعی وسط این صحن كه معمولا با گلدانهای شمعدانی زینت یافته از صفای خاصی بهره می برد.
بقعه شاه نعمت الله نیز دارای طاق گنبدی و مزین به نقاشی های روی گچ می باشد .
در این محل قبر مرتفعی به طول سه متر و چهل سانتیمتر و عرض دو متر قرار دارد.
روی سنگ مرمری كه آخرین پوشش قبر است آیه تطهیر و اطراف آن نام ۱۲ امام نوشته شده است.
چله خانه: در ضلع جنوب غربی رواق پشت حرم فضای كوچك و محقری است كه شاه ولی حداقل یك چله ( چهل شبانه روز) را در آن سپری كرده و در این مدت به عبادت و عبودیت مشغول بوده است و احتمالا قبل از عصر صفویه ساخته شده كه در زمان احداث رواق آن را حفظ نموده اند. تزئینات داخل آن بنا به تنوع رنگها مربوط به دوران بعد از تیموریان است
رواق شاه عباسی نیز در سال ۹۹۸ هجری قمری در عهد شاه عباس ساخته شده و بر سر در این رواق نام مقدس ۱۲ امام روی فولاد و بصورت برجسته حكاكی شده است.
صحن میرداماد كه به صحن شاه عباسی نیز معروف است در زمان سلطنت ناصرالدین شاه تعمیر و بازسازی شد.
صحن حسینیه یكی دیگر از صحن های آستانه شاه نعمت الله ولی است كه با مناره هایی هر یك به طول ۴۲ متر در ضلع غربی آن در زمان محمد شاه قاجار بنا شده است.
صحن اتابكی آخرین صحنی است كه احداث شده و حوض بزرگ مستطیل شكلی با چهار باغچه در اطراف، در وسط آن قرار دارد.
این صحن در زمان ‘علی اصغر خان اتابك’ صدراعظم ناصرالدین شاه و با وجوه اهدایی او ساخته شد و دارای رواقهایی در اطراف است.
در اثر زلزله سال ۱۳۶۰ بخشی از قسمت فوقانی گنبد آستانه فرو ریخت و شكافهایی در آن ایجاد شد كه با اصول فنی توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان كرمان بازسازی شد.
یكی از اشیای با ارزش آستانه پته ای (شال سوزن دوزی شده) است كه توسط دهها زن در مدت سه سال برای روانداز مقبره شاه ولی دوخته شده است.
طول این روانداز پته ۴۰۵ و عرض آن ۲۶۵ سانتیمتر است.
تعدادی كشكول مزین به خط و نقش، تعدادی تبرزین حكاكی شده به همراه شمشیر مرصع با جلد چرمی، سپرهای متعدد از پوست كرگدن و فولاد، كتابهای خطی و چاپ سنگی و چاپی كم نظیر، تعدادی پته، ترمه و شال، ظروف چینی و بلور از جمله اشیای ارزشمندی هستند كه در موزه آستانه شاه نعمت الله ولی نگهداری می شوند.
