یكی از شاخه های صنایع دستی سنگی مرصع كاری است . مرصع به معنی آنچه با جواهر تزئین شده باشد، است.(جواهر نشان)هنر مرصع كاری عبارت است از نشاندن جواهر(سنگهای قیمتی ونیمه قیمتی)بر روی ظروف ، زیور آلات و اشیاء تزئینی دیگر .
تاریخچه
از هزاران سال پیش ساخت زیور آلات و یا ظروف تزئینی و نشاندن نگین بر روی آنها در ایران رایج بوده است. آثاری چون جام ها، كاسه ها و زیور آلاتی جواهر نشان كه مربوط به دوره های هخامنشیان،اشكانیان،ساسانی ان و … می باشد گواه این امر است كه هنرمندان از هزاران سال پیش در زمینه نشاندن سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی بر روی این اشیاء تبحر داشته اند.
بازمانده اصیلی از آن روزگار شاید زیور آلاتی باشد كه زنان قبایل چادر نشین مختلف و زنان روستایی از آن استفاده می كردند. اغلب این زیور آلات دارای تزئیناتی زیبا از سنگ های زیبا و درخشان هستند. سنگ هایی چون عقیق جگری و فیروزه و …
مواد اولیه
مواد اولیه این هنر انواع سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی از قبیل زمرد ، الماس ، فیروزه ، یاقوت ، عقیق ،یشم میباشد
ابزار وتجهیزات
تعدادی از ابزار كار به این شرح است :
۱- قلم انگلا ( برای قلم زنی )
۲- قلم چنگ خواباندن
۳- گوار سه غلطان (ابزاری كه با غلتاندن آن بر روی طلا یا نقره ، قسمت بالای دیواره ای كه اطراف نگین را گرفته بر روی نگین می خوابد و باعث مهار شدن نگین در جای خود می شود
۴- سمبه
۵- ماردالا ( ابزاری كه كاربردی شبیه چكش دارد . )
مراحل تولید
در روزگار ما از هنر مرصع كاری بیشتر در ساخت زیور آلات استفاده می شود، به همین دلیل هنرمند مرصع كار ، فعالیت خود را پس از آماده شدن زیور آغاز می كند .
گذاشتن سنگ بر روی طلا یا نقره (یا فلزات مناسب دیگر ) به چهار روش صورت می پذیرد :
۱-ریلی
۲-قلم خور
۳-كاسه ای
۴-چنگی
روشهای نصب سنگ های قیمتی ونیمه قیمتی بر روی زیورآلات غالبا به نحوه ساخت آن زیور بر می گردد. در واقع ابتدا سازنده زیور آلات ، جای مخصوص به سنگ مورد نظر را خالی می گذارد و آنگاه هنرمند مرصع كار برای نشاندن سنگ اقدام می كند . در روش ریلی ، بر روی طلا یا نقره جای ریل مانندی برای نگین (سنگ مورد نظر ) خالی است كه پس از آنكه مرصع كار سنگ را در این محل جای داد، با سمبه وضربه ابزاری چكش مانند ، فلز اطراف نگین را به آ ن نزدیك می كند . در روش قلم خور حفره ای مخروطی برای نگین تعبیه شده كه مناسب نگین های است كه تراش مخروطی (ماركیز ) دارند.پس از جا انداختن نگین در جا ی مورد نظر با استفاده از قلم ، مقداری از طلا یا نقره مورد نظر به سمت نگین هدایت می شود و در واقع روی نگین می خوابد .
در روش كاسه ای و چنگی نیز با توجه به فضای كاسه مانندی كه برای نگین در نظر گرفته شده است ، ابتدا نگین در جای خود قرار می گیرد ، سپس یا چنگهایی از طلا یا نقره دور آن را می گیرد (روش چنگی ) ویا با استفاده از سوهان مقداری از فلزآن زیور روی سنگ خوابانده می شود و در این حالت نگین در جای خود ثابت می شود .
در بعضی مناطق برای چسباندن موقتی نگین بر روی زیور آلات مورد نظر ابتدا از كمی موم استفاده می كنند كه هنگام كار با قلم یا سوهان نگین از جای خود حركت نكند و كار راحت تر انجام گیرد و در آخر كار با مقداری حرارت ، موم ذوب می شود و می توان آن را با دستمال پاك كرد. ولی در مورد تمام سنگها نمی توان از این روش استفاده كرد زیرا حرارت رنگ بعضی از سنگها را عوض می كند.
