موسیقی محلی هرمزگان ، بخشی از هویت فرهنگی مردمان این دیار تشكیل می دهد ، تركیب جمعیتی هرمزگان و حضور اقوام مختلف در منطقه ، به غنای این بخش فرهنگی افزوده است . موسیقی هرمزگانی ریشه عمیقی در تاریخ این خطه دارد .
در این بخش می پردازیم به انواع مختلفی از موسیقی هرمزگانی كه مستقیم یا غیر مستقیم تحت تاثیر فرهنگ افریقای و عربی بوده و نوع خاصی از موسیقی محلی هرمزگانی بوجود اورده اند . برای شناخت بیشتر این نوع از موسیقی جنوب لازم است كه كمی هم با موسیقی شرق افریقا بخصوص زنگبار اشنا شویم .
موسیقی مطربی
این نوع موسیقی بخشی از موسیقی طرب می باشد كه ازتوسط اعراب عمانی از زنگبار به منطقه خلیج فارس راه یافته طی مرور زمان با موسیقی محلی تركیب شده و سبكهای مختلفی از موسیقی نواحی جنوب بوجود اورده . در كشورهای جنوب خلیج فارس به سبك خلیجی و در شمال خلیج فارس ، به سبك بندری معروف هستند. در استان هرمزگان ، در گذشته به موسیقی مطربی معروف بود ند .
قدیمترین اثر باقی مانده از این نوع موسیقی ( موسیقی نواحی خلیج فارس ) ، صدای خواننده عمانی است كه در سال ۱۹۰۴ بر روی استوانه مومی در وین ( اطریش ) ضبط شده . بعدها در سال ۱۹۰۹ در شهر جده در عربستان ، انواع مختلف موسیقی منطقه بر روی استوانه های موی ضبط شدند كه هم اكنون در انستیتوی شرق شناسی شهر لیدن ( هلند ) نگه داری می شوند و منبع خوبی برای اشنایی با موسیقی منطقه خلیج فارس می باشند . اولین ضبط تجاری موسیقی در منطقه در سال ۱۹۲۰ با ضبط كارهای محمد زبید ، خواننده و نوازنده عود از بحرین اغاز گردید .
قدیمیترین اثار ضبط شده از موسیقی هرمزگانی بر می گردد به دهه سی وچهل كه در كشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس كار ضبط موسیقی بر روی صفحه گرامافون رونق گرفته بود و چند استودیوی ضبط موسیقی اغاز بكار نموده بودند از جمله استودیوی زینلفون* در دبی ،كه نقش مهمی در ضبط و تكثر اثار هنرمندان هرمزگانی داشت. صدای خواننده از بندر لنگه معروف به علی لنگاویی برای اولین بار بصورت صفحه گرامافون تكثیر گردید واین اولین موسیقی هرمزگانی بود كه من بصورت ضبط شده می شنیدم ، بعدها صدای زبیده درویش نیز بصورت صفحه گرامافون ضبط و پخش گردید ( اولین زن هرمزگانی كه صدایش ضبط گردید) از این به بعد با روی كار امدن ضبط صوت ( نوار-كاست ) كار ضبط و تكثیر اثار هنرمندان راحتر گردید و مردم با موسیقی مناطق دیگر اشنا شدند و بعضا به تقلید از موسیقی منطقه دیگر پرداخته و شكلهای جدیدی از موسیقی محلی پدید امد .
موسیقی طرب در هرمزگان نیز در طول نیم قرن اخیر تعغیر شكل داده و تحت تاثیر موسیقی بومی شكل جدیدی از موسیقی محلی بوجود امده است .
سبك جزیرتی
این نوع موسیقی بعلت اینكه در جزیره قشم رواج بیشتری داشت به سبك جزیرتی معروف بود ، این فرم موسیقی ( با توجه به بافت فرهنگی جزیره قشم ) تا حدودی سبك اولیه خود حفظ نموده و بیشتر به موسیقی خلیجی و طرب نزدیك است ، علی محبوب از پیشكسواتان این نوع موسیقی هرمزگانی می باشد . استودیوی خلیج فارس در فلكه بلوكی بندر عباس ( اولین استودیوی ضبط موسیقی در هرمزگان ) برای اولین بار با ضبط كارهای علی محبوب و بخش گسترده كاستهای این هنرمند باعث گردید كه مردم هرمزگان با گوشه های دیگری از موسیقی استان خود اشنا گردند ، علی محبوب به همراه گروه خود كه همگی از جزیره قشم بودند در مدت كوتای در سراسراستان معروف گشته و مردم برای اجرای برنامه در مراسم عروسی عزیزانشان به دعوت از این گروه می پرداختند .
در موسیقی به سبك جزیرتی ، عود ساز محوری می باشد و اكثرا نوازنده عود ، خود نیز خواننده گروه نیز می باشد و گروه به نام خواننده شناخته می شوند – گروه علی محبوب ، گروه محمد منصور و….. ، علی محبوب اكثر اشعار اهنگهایش یا از خودش بودند ویا بر روی شعر شاعران قشمی اهنگ می ساخت و به معرفی انان می پرداخت ، نوازنده چیره دست عود می باشد ، اهنگهای علی محبوب توسط خوانندگان زیادی در هرمزگان باز خوانی شده و می توان گفت كارهای علی محبوب بر روی بخشی از موسیقی هرمزگانی تاثیر گذاشته است . علی محبوب بعد از انقلاب اكثر كارهایش در دبی اجرا می كند و در انجا هم چهره شناخته شده می باشد .
رسیدم اسكله بندر ام دی جونونش به قصد گردش و تفریح قدم امزد خیابونش
این یكی از اهنگهای اولین كاست ضبط شده از علی محبوب بود كه حدود ۳۵ پیش اجرا كرده بود .
موسیقی سبك طرب در بندر عباس
در بندر عباس این نوع موسیقی هم زمان با شروع كار رادیو و تلویزیون و دسترسی همگانی به ضبط صوت و رادیو محبوبیت خاصی پیدا نمود .
صالح اتون یكی از خوانندهاو نوازندگان عود در بندر بود كه به تشكیل گروه موسیقی پرداخت ( گروه خلیج فارس ) و با اجرای برنامه در رادیو و تلویزیون خلیج فارس مركز بندر عباس ، به عنوان یكی از چهرهای شناخته شده هنری استان معروف گشت همكاری فاطمه رضایی با صالح اتون به محبوبیت این گروه افزود صالح اتون هم اكنون ملای مسجد روستا چمردن ( كشار ) می باشد ، محمد اتون ، اسكندر اتون از فرزندان صالح اتون و امید اتون نوه صالح اتون ، از نوازندگان عود می باشند كه راه پدر و پدر بزرگ در زنده نگهداشتن فرهنگ این دیار ادامه می دهند . رودخونه مینو هوش زم زمن دل مه شادن ازاد از غمن وقتی مینو ارم ازاد اگردم ……… از اهنگهای بیاد ماندنی صالح اتون می باشد .
ارسلان عطایی
معلمی زحمتكش ، یكی از پیش كسوتان موسیقی محلی بندر عباس می باشد ، عطای یه مدت ۴ سال در كلاسهای انجمن موسیقی ملی ایران به تحصیل در رشته سنتور پرداخت . باتشكیل گروه پسران دریا ** به همراه حسن كریمی و همكاری با رادیو و تلویزیون استان ، عطای به خواننده و هنرمند معروف استان تبدل گردید. استفاده عطایی از اشعار و سبك نصرك با عث گردید كه شكل جدیدی از موسیقی محلی در بندر بوجود بیاید كه دارای بار انتقادی و اجتماعی بود به سبك نصرك . ای وای ای وای بی ممد حیدری ……… از اهنگهای بیاد ماندی ارسلان عطایی می باشد . گرامی باد خاطره عطایی هنرمند بزرگ استان .
* استودیوی زینلفون در دبی ، نقش زیادی در ضبط و بخش كارهای هنرمندان هرمزگانی داشته است بعد از انقلاب كه كار ضبط و تكثیر موسیقی در داخل كشور با محدودیت روبرو گردید اكثر هنرمندان بندری بخصوص خوانندگان سبك طرب از طریق زینلفون به ضبط و پخش اثار خود پرداختند .
قدیمیترین و معروفترین موسیقی محلی هرمزگان ، ساز و دهل می باشد كه توسط نوازندگان دوره گرد صدها سال پیش به این منطقه راه یافت و هنوز هم توسط بازماندگان این گروها در اكثر نقاط استان هرمزگان شاهد اجرای ساز و دهل هستیم . لوطی ها این پیام اوران شادی و حافظان موسیقی محلی ، سهم زیادی در حفظ و گسترش موسیقی اصیل منطق داشته اند در گذشته ارزوی هر پدر و مادری بود كه در عروسی فرزندش صذای ساز و دهل لوطی بشنود و همراه انان چمك ( رقص ) بكند . سبك نواختن ساز در استان هرمزگان شباهت زیادی به اجرای این نوع موسیقی در غرب هند دارد و متفاوت با سایر نقاط ایران می باشد .
ساز در اندازههای متفاوت با نامهای مختلف وجود دارد سرنا ، كرنا ، شهنای و …….. در اكثر نقاط ایران به نحوی از این ساز استفاده می شود . سرنای یختیاری كه بوسیله تشمال ها نواخته می شود یكی از انواع رایج و شناخته شده ابن ساز است . صدای ساز ودهل در اغاز سال نوع صدایی اشنا برای همه ایرانیان می باشد .
ستاد بسم الله خان یكی از معروفترین و شناخته ترین نوازندگان این ساز بادی است وی اولین كسی بود كه ساز ( شهنای ) به شهر و به مجالس رسمی وارد كرد در ۶ ژانویه ۱۹۵۰ در اولین مراسم سالگرد استقلال جمهوری هند در شهر دهلی ،بسم الله خان با دمیدن در ساز خود ،جشن استقلال هند اغاز نمود از ان تاریخ تا ۲۱ اگوست ۱۹۹۶ كه دارفانی وداع كرد ، به عنوان سمبل اتحاد ملل مختلف هند شناخته شده بود به پاس گرامی داشت این مرد بزرگ دولت هند با درگذشت وی ، یك روز عزای عمومی اعلام نمود .؛ موسیقی هیچ مرز و زبانی ندارد بلكه پیام اور عشق خالص است ؛ این گفته بسم الله خان باعث شده بود كه مورد احترام تمام مردم هند باشد وی كه یك مسلمان شیعه بود در شهر بنارس كه یك شهر مذهبی هندوها در كنار رودخانه گنگ است به دنیا امد و تا اخر عمرش در همانجا زندگی كرد . به اكثر كشورهای دنیا سفر كرده بود از جمله ایران ، هركجا می رفت با سازش عشق ، برایری انسانها و صلح فریاد می كرد ،
در ایران نیز نوازندگان چیره دست ساز كم نبودند ولی متا سفانه بستر لازم برای رشد انان و شناسای انان به محیط خارج از محل زندگیشان ، فراهم نگردید و اكثرا در گمنامی از این جهان رخت بر بستند . شاه میرزا مرادی از استان لرستان یكی از این نابغه ها بود كه سالها در گمنامی ساز می نواخت بدون اینكه خارج از منطقه لرستان شناخته شود فقط در سالهای اخر عمرش زمانی كه به پاریس برای اجرای برنامه دعوت شد و درانجا سازش را به صدا دراورد تازه همگان از مرواریدی با خبر شدند كه سالها در دل صدفی كف اقیانوس خفته بود ، اما دیگر زمانی باقی نمانده بود . شاه میرزا فرصت زیادی نداشت تا این ساز بهتر به ایرانیان و جهان بشناسد . وقتی هم وفات كرد نه تنها به احترامش در ایران یك روز اعزای ملی اعلام نكردند ، حتی در استان زادگاهش كسی برای گرامی داشتش مجلسی به پا نكرد . در پارس وقتی شاه میرزا مرادی غم سالها گمنامی اش در ساز دمید ، حاضرین به احترام هنر این استاد به پا خواستند ، در همین جشنواره بود كه به او لقب مروارید اقیانوس دادند . مرواریدی كه سالها در صدفی گمنام در اقیانوس زمانه گذرانده بود . یادش گرامی باد .
ساز در هرمزگان
در استان هرمزگان چندین گروه نوازنده ساز و دهل وجود دارند كه اكثرا بصورت حرفه ای این كار ادامه می دهند و نوازندگی از نسلی به نسل دیگر انتقال می یابد . همراه با ساز ، دهل گپ ، جره و دمپك نیز نواخته میشود . نوازندگان بخصوص نوازنده ساز و دهل گپ دامنهای سیاه و گشادی به پا می كنند و دور كمر بالای باسن نیز جرنگ ( زنگوله ) می بندند
نوازنده سازبه سبك هرمزگانی به همراه نوازنده دهل گپ ، نه تنها ساز می زند بلكه با رقص و حركات خود مجلس را گرم نگه می دارد معمولا بهترین نوازنده ساز بهترین رقص محلی بخصوص سركنگی ( رقص سر شانه ) هم اجرا می كند .
علی جزیرتی كه به علی بریم یا علی كو بریم معرف است یكی از بهترین نوازندگان ساز در استان و ایران می باشد ، چند سال پیش بعد از اجرای موفقیت امیز برنامه جشن واره موسیقی محلی درتهران ، برای شركت در موسیقی ملل ، به المان دعوت گردید ولی علیرغم اینكه ویزا و تمام مقدمات سفر مهیا گردیده بود ، با كارشكنی مسئولین ، این سفر انحام نشد .شاید اگر این سفر انجام می گرفت امروز شاهد یك چهره بین المللی در بین نوازندگان هرمزگانی بودیم .
متاسفانه در این چند دهه اخیر ضربات جبران ناپذیری بر پیكره موسیقی هرمزگانی وارد شده ، كه اگر عشق و علاقه مردم بخصوص مردم روستاها و علاقه هنرمندا ن هرمزگانی نبود ، باید فاتحه ساز و دهل خوانده میشد .
در اوائل انقلاب در حالیكه حاكمان تازه به قدرت رسیده موسیقی را حرام و منع كرده بودند مردم هرمزگان به این قوانین ارتجاعی تن درنداده و سعی در حفظ فرهنگ و هنر بومی می نمایند و چه بسا به علت برگزاری جشن عروسی و نواختن موسیقی جریمه شده و مورد ضرب و شتم مامورین جمهوری اسلامی قرار گرفتند و حتی جانشان در این راه دادند . غلام جعفر اولین نوازنده ساز در استان هرمزگان و شاید سراسر ایران ، بود كه به ضرب گلوله پاسدارن اسلامی ساز بر لب به خون غلتید : مكان چاه فهله شرق استان هرمزگان ، در حالی كه مجلس جشن عروسی گرم بود و همه مشغول رقص و شادی بودند و غلام جعفر هم با ساز خود سور شادی می دمید ، پاسداران كوردل از پشت ، مغز غلام جعفر هدف می گیرند گلوله بعد از اصابت به سرش از چشمانش بیرون می اید ، غلام جعفر ققنوسوار در حلیكه ساز در بغل فشرده بود به خاك می افتد . اما ساز غلام جعفر بر خاك نماند نسلی دیگری به پا خواسته است و در ساز غلام جعفر می دمند و پیام میدهند كه عشق و شادی پایدار است .
علی جمشید ( علی میر رستمی ) ، ابراهیم علی ( چوك علی كو بریم ) و دهها نفر دیگر از ساز زنان جوانی هستند كه به این نوع موسیقی محلی جان تازه ای داده اند . كار ابتكاری علی جمشید ، نواختن ساز به همراه ارگ و كیبورد ، می تواند نسل جدید جوانا ن هرمزگانی با موسیقی محلی و اصیل منطقه بیشتر اشنا كند و شاید تركیبی از این نوع كمكی بكند به حفظ موسیقی محلی .
غلام علی لل كان ، مركزو ، غلی محمد و مه مراد كسانی هستند و یا بودند كه در ساز زدند مهارت داشتند .
