مشبك كاری فلز

هر اثر هنری باید حاكی از ارزش خود باشد و جنس و اعتبار واقعی و اصلی آن اثر است كه اهمیت دارد . مادامی كه تاریخچه آثار هنری را نشناسیم و قصد هنرمند خلاق را نیابیم چه بسا كه در قضاوت راجع به آن اثر و خالق آن دچار اشتباه شویم . از آنجا كه نوسازی و صنعتی شدن سریع ایران در چند دهه اخیر ، اثری عمیق بر همه صنایع دستی و سنتی بخصوص فلزكاری داشته ، اغلب آثاری در ایران دچار ركود شده است .شواهد و مدارك باستانشناسی این نكته را تأیید می كند كه شمال و مركز ایران جزء قدیمی ترین مراكز صنایع فلزكاری جهان بوده است .
یكی از شهرهایی كه در زمینه فلز و ساخت ادوات جنگی نظیر نیزه در زمان هخامنشیان رونق فراوانی داشته شهرستان نی ریز در استان فارس می باشد كه تاریخ نویسان یكی از دلایل نامگذاری این شهرستان را به دلیل همین امر یعنی نیزه سازی بیان می كنند .
<>
هنر فلز سازی در ایران ، خاصه در دوره صفوی ، یكی از نفیس ترین انواع فلزكاری در سراسر جهان به شمار می رفته ، تزیین اشیاء ساخته شده فلزی به روشهای گوناگونی انجام می شده و می شود كه در بین مردم به قلم زنی معروف است ؛ مثلاً در شیراز تزیینات روی فلز را منبت كاری فلز می نامند كه در كتابهای هنرهای باختری با نام Repousse آمده است . منبت كاری فلز یك نوع تغییر شكل نرم فلز است كه با قلمهای مخصوص نوك تیز و نوك گرد انجام می شود و از زیر و روی آن چكش كاری می كنند و …
هر نوع طرح یك قلم منبت كاری مخصوص به خود دارد . نخستین اقدام در منبت كاری فلز تعقیب خطوط اصلی (كار قلم گیری با قلم نیم بر) نقشه است كه با قلم پرداز به كار می پردازند . مرحله بعدی سوراخ كردن یعنی مشبك یا شبكه سازی فلز مورد نظر است . این كار توسط هنرمند حكاك انجام می شود ، اما اگر كار گسترده باشد توسط كارشناس و هنرمند مشبك كار (فلزكار) انجام می گردد . امروزه در اصفهان و تهران این نوع كارها روی اشیایی مانند عود سوز ، مشبك قلعه ، حباب چراغ ، فانوس ، آباژور و انواع گلدانها صورت می گیرد .
زیباترین و جالبترین نگاره های قلم زنی بر روی ظرفهای مسی و … از دوره قاجار رونق یافته است . نقشهای غیر اسلیمی ، گلهای در هم پیچیده و طراحی حروف و غیره از مشخصه های بارز اینگونه ظروف تزیینی است . رایجترین نوع مشبك فلز در دوره قاجار نوعی فانوس در اندازه ها و شكلهای مختلف و جنسهای گوناگون برای تاباندن نور بر سر راه افراد در خیابانها بوده است . امروزه نیز مشبك كاران فلز ، ظروف تزیینی مانند انواع آباژورهای پر نقش و نگار (مسی و برنجی) و بخوردان و گلدان و … را به بازار و خریداران اهل ذوق عرضه می كنند .
مشبك كاری ورقه های پولاد از محصولات تزیینی آهنگری است . شبكه كار صفحه های فولادی را با نام شبكه اسلیمی ، كه كاربرد خاص خود را دارد و بلندی بعضی از آنها نیز تا یك متر می رسد ، انتخاب كرده و هنر و ذوق خود را در این ورقه های پولادی به كار می برد . این مشبك های اسلیمی فولادی اهمیت مذهبی دارد و در مراسم سوگواری محرم مورد استفاده قرار می گیرد .
سابقه استفاده از فرآورده های فلزی (آثار هنی و صنعتی) در جهان نیز ، چنان پیوسته با هم بوده كه به دشواری می توان در این زمینه (هنر و صنعت) ملت و قومی را جدا از ملت و قومی دانست یا ویژگیهای رشته ای از آثار فلزكاری را از هم منتزع كرد . ممكن است فقط تكنیك كار و سلائق صاحبان ذوق و هنر و فرهنگ افراد (ملتها) با یكدیگر مغایر بوده باشد ، اما در چگونگی به كارگیری مواد و مصالح و استفاده كاربردی از آثار ، با هم اشتراك مساعی و اتفاق نظر داشته اند . به همین سبب امكان بررسی هیچیك از مشتقات فلزكاری از لحاظ تاریخی به شكل مجرد وجود ندارد . قابل اشاره است كه رونق كار مشبك فلز در دوره سلجوقیان (حدود ۴۲۹ هجری قمری) به اوج رسیده است . استادكاران این هنر ( مشبك سازی فلز ) با مهارت تمام ، ظروفی مانند شمعدان ، عودسوز و … از خود به یادگار گذاشته اند كه هم اكنون در موزه های معروف و مهم جهان دیده می شود .
فلزكاران دوره سلجوقی همه گونه اشیاء زیبا می ساختند از جمله اشیاء مفرغی پایه های شمعدان . این پایه ها را معمولاً به منظور سبكی و زیبایی به صورت مشبك می ساختند . فلزكاران دوره های بعد با ابداع و اختراع سبكهای جدید كارهای خود را توسعه دادند . ظرافت و ریزه كاری هایی كه این هنر ایجاب می كند در آثار هنرمندان قدیم (سلجوقی) به نهایت نرسید ؛ این در حقیقت یكی از اسرار ایرانی است .
مفرغ كاری (فلزكاری) های دوره صفویه (۹۰۷ ۱۱۴۸) نیز زیباست و حتی ممكن است تا قرن هجدهم میلادی از بهترین كارهای جهان به شمار بیاید . در قرن دهم فلز فولاد ماده كار هنرمندان شد كه فلزی است بسیار سخت ، ولی همین فلز در دست هنرمندان صفوی مانند قلم نقاشی مطیع و انعطاف پذیر شده بود . نقش صفحه ای فولادی كه متعلق به قرن دهم است ، چنان زیباست كه با قلم نیز بهتر از آن را نمی توان ایجاد كرد .
طرح این لوح به دست یك استاد تذهیب و یك استاد خطاطی به وجود آمده است .
در اروپا هیچ رقیبی برای درفش تیغه فولادی نمی توان یافت . این درفش ظریف و زیبا ، كه طرح آن مشبك كاری شده به دسته عاج منقوش است ، در نوع خود بی نظیر می باشد . منابع عظیم مالی و فنی دنیای امروز نیز نتوانسته است حتی فندكی بسازد كه با قوطی ابزار ساخت ایران در قرن هجدهم برابری و رقابت كند .