معرق كاری چوب

تصویری كه با چیدن منظم و هموار قطعات كوچك سنگ‌های رنگی یا سفال در كنار هم ساخته می‌شود موزائیك نامیده می‌شود. فرهنگستان زبان فارسی برای موزائیك، واژه پاره‌چین را تصویب كرده‌است.موزائیك‌سازی یا مُعَرَّق‌كاری یكی از رشته‌های صنایع دستی است. معرق‌سازی در ایران از سده ۶ هجری و دوره سلجوقیان با ساخت كاشی معرق پیشرفت كرد و در سده هشتم كامل‌تر و ظریف‌تر شد. در سده نهم و دهم هجری نیز رشد بسیار زیادی كرد. شهرهای اصلی معرق‌سازی در این دوره اصفهان، یزد، كاشان، هرات، سمرقند و آران و بیدگل بودند.

هنر موزائیك از دیرزمان شناخته شده بود و تا به امروز نیز كاربرد دارد. در میانرودان و مصر باستان نوعی موزائیك در اندازه‌های كوچك و برای مصارف تزئینی و زینتی ساخته می‌شد ولی رومیان آن را چون یك قالب هنری همپایهٔ دیوارنگاری به كار می‌بردند. صنعت موزاییك سازی توسط هنرمندان صدر مسیحیت ادامه یافت و در اوایل قرون وسطی به خصوص در قلمرو امپراتوران بیزانسی به اوج شكوفایی خود رسید (مثلاً موزاییك‌های كلیسای سان وتیله در راونا)

در دایرةالمعارف هنر (نوشته رویین پاكباز)، در تعریف معرق چنین آمده‌است: معرق (موزائیك Mosaic) طرح پیك نما یا انتزاعی ساخته شده از قطعات سنگ، شیشه، سفال، چوب رنگین بر روی دیوار، سقف، زمین و غیره‌است.

انواع معرق

معرق چوب
معرق كاشی
معرق موزائیك

معرق‌كاری در ایران

در بعضی از منابع به اشتباه گفته شده‌است كه معرق چوب برگرفته از كاشی معرق است و معرق در ایران از هند وارد شده‌است. در حالیكه در سبك هندی چوب زمینهٔ كار یك تكه‌است و به علاوه جنس چوب از فوفل است..شیوه‌ای كار در سبك هندی به این شكل است كه ابتدا طرح را بر روی چوب پیاده كرد و سپس شكل‌ها را بریده و بعد با تكه‌های مختلف چوب پر می‌كنند.

طبق آخرین كاوش‌هایی كه در شهر سوخته واقع در زابل انجام گرفته‌است، شانه‌ای پیدا شده‌است كه بر روی آن گلی با تكه‌های چوب كار شده‌است. این شانه متعلق به ۵۰۰۰ سال پیش است. پیدا شدن این شانه دلیلی بر بطلان دو نظریه فوق‌الذكر می‌باشد. علاوه بر این طرح گل روی شانه با طرح گلی كه بر روی سفالینه‌ها كشف شده‌است یكی می‌باشد كه نشان می‌دهد شانهٔ یافت شده نمی‌تواند از جایی وارد ایران شده باشد

در دوران قبل از اسلام قطعات بزرگ چوبی به عنوان بخشی از ساختمان به كار می رفته است. در این دوره چوب به عنوان یكی از فراوان ترین مصالح طبیعی نقش مهمی در ساخت ابزار فنی و كشاورزی و حتی وسایل خانگی ایفا می كرده است. از دوره سلوكیان آثار چندانی در دست نیست و آثار چوبی دوره اشكانی نیز تا حد زیادی شباهت به دوره هخامنشی دارد. در دوره ساسانی استفاده از كلافهای چوبی در ساختمان متداول می‌شود. در این دوره نوعی رویه‌كوبی مربع‌های چوبی انجام می شده كه نقش هندسی و انتزاعی داشته است. نقوش عبارت بودند از نقوش انتزاعی، گیاه و حیوان و انسان.

مهمترین وسایل چوبی كه ساخت آنها در قرون اولیه اسلامی متداول بوده عبارتند از كلبه‌ها و ساختمان‌های چوبی، كلافهای ساختمانی، ستون چوبی سقف‌های كاذب چوبی قابدار، وسایل به ساختمان مثل درب و پنجره، وسایل كاربردی مثل منبر، ابزار آلات صنعتی و كشاورزی.

در آثار چوبی دوره میانی اسلامی كه مربوط به حدود قرون پنجم تا دهم هجری است اجزای ساختمان‌های چوبی مثل ستون و سقف، وسایل متصل به ساختمان مثل در، پنجره، نرده به میزان زیادی به چشم می خورد ولی آثار كوچكتر مثل جعبه، قاب، رحل، وسایل خانگی، ابزار آلات، وسایل جنگی و شكار نیز كم و بیش وجود دارد. بیشترین نقوشی كه در منبت این دوران می بینیم عبارتند از: نقوش هندسی، شیارهای موازی، كتیبه، اسامی ائمه (ع)، شكل محرابی، لچك، ترنج، گل و بوته، ختایی و اسلیمی، شكوفه،برگ، نخل، شمسه، حیوان و انسان .

در اكثر آثار چوبی صفوی می‌توان تحولاتی از لحاظ نقش و شیوه‌های اجرایی ملاحظه كرد. صنایع دستی چوبی این دوره كه مربوط به حدود قرن ۱۰ و ۱۲ می باشد از لحاظ فنی بسیار ظریف و بادوام و دارای عملكردی مفید و صحیح هستند و از لحاظ هنری بر اساس نقوش و فرهنگی ایرانی ساخته شده‌اند و از طرفی با دقت و نظم اجرا شده. آثار این دوره شامل ساختمان‌های چوبی و اجزای وابسته به آن مثل ستون و سقف و در و پنجره و همچنین شامل وسایل كاربردی مثل رحل، جعبه، قاب، صندلی و ابزار آلات صنعتی و كشاورزی و جنگی است. هنر معرق كه از دوران قبلی آغاز شده و به طور ساده انجام می شد از این زمان تكامل بیشتری می یابد.

منبت كاری دوره میانه اسلامی در حدی بسیار ظریف و باروسازی و ریزه كاری فراوان دیده می‌شود و پرداخت آن نیز در حد اعلای خود مشاهده می‌شود. منبت این دوره بر اساس طرح‌های هندسی، شیارهای موازی، خط ثلث و نسخ، اسلیمی و ختایی به سبك ایرانی، نقوش انتزاعی گیاه و انسان و ترنج و محرابی مشاهده می‌شود.

هنرهای چوبی بعد از صفویه و به خصوص دوران قاجار نه تنها تكامل فنی نداشت بلكه با افت كیفیت فنی نیز روبرو بود. به طور كلی در آثار چوبی این دوره به دو سبك وجود دارد. بخشی كه در آن سعی شده از روشها و نقوش دوران قبل پیروی شود و بخشی دیگر كه از اصول فنی و هنری آثار چوبی اروپا الهام گرفته شده. در این دوره به دو نوع منبت بر می خوریم. یكی منبت به شیوه صفوی با عمق كم و طرح ایرانی كه ندرتا” دیده می‌شود و دیگری منبت به شیوه فرنگی با عمق زیاد و با نقش پیچك اجرا شده كه به میزان زیادتر وجود داشته

معرق

قرار گرفتن قطعات چوب‌های رنگی در كنار هم به وجود آوردن طرحی مشخص را معرق می‌گویند. گاه دیده می‌شود كه در كنار چوب‌های رنگی از مصالحی چون عاج، صدف، فلزات و استخوان هم استفاده می‌شود. به طور كلی معرق به دو گروه اصلی تقسیم می‌گردد.

الف – معرق زمینه رنگ: اگر در هنر معرق، زمینه كار هم از چوب بریده شود، معرق زمینه چوب نامیده می‌شود. در واقع طرح اصلی توسط زمینه ایی از چوب احاطه می‌شود. معرق زمینه چوب به روشهای گوناگونی كار می‌شود كه شامل معرق پازلی، معرق آجری، نازك بری در معرق منبت می باشد.

معرق زمینه جورچین (پازلی)

با همان شیوه معرق چوب كار می‌شود، فقط زمینه طرح یا كار را به قطعه‌های پازل مانند بریده، در كنار هم می چسبانند و سپس باز هم برای مراحل تكمیلی به كارگاه رنگ فرستاده می‌شود.

معرق زمینه آجری: با همان شیوه معرق زمینه چوب كار می‌شود، فقط تفاوت كار در این است كه زمینه طرح به صورت آجری بریده و در كنار هم چیده می‌شود. آنگاه مراحل تكمیلی را به صورت رایج طی می‌كنند.

نازك بری در معرق: در این شیوه از معرق، ابتدا قطعات طرح مورد نظر معرق بریده می‌شود. آنگاه به وسیله اره مویی معمولی برش‌های بسیار ظریف و نزدیك به هم در تمامی قسمت‌های طرح داده می‌شود، برش‌هایی كه به فاصله‌های میلیمتری در كنار هم داده می‌شود. سپس چوبهای شكل داده شده در كنار هم بر روی زمینه‌ای از تخته روكش شده و غالبا” بدون هیچ نوع تزئینی چسبانده می‌شود.

معرق منبت: معرقی كه نقشهای آن برجسته است معرق منبت گفته می‌شود برای ساخت معرق منبت ابتدا همه قطعه‌ها را مانند معرق می برند و بعد آنها رابه طور مجزا به شیوه منبت كاری ساخت و ساز نموده، كنار یكدیگر جفت و جور می‌كنند. در پایان قطعه را رویزیر كار در محل مربوط نصب می‌كنند.

ابزار

ابزار كاری كه در كارگاه معرق به كار می‌رود عبارتند از:

اره دست – اره چوب بر – اره فلز – پرس دستی (پیچ دستی) – پیشكار – تیزك – چكش – سوهان تخت – سوهان چوب ساب – كمان اره – رنده دستی- سنگ نفت – گازانبر – لیسه – ماشین پرداخت – مته دستی – میخ

مواد اولیه

برای معرق كاری، وجود انواع چوب با تنوع رنگی ضرورت دارد و در انتخاب چوب باید مواردی چون استحكام و خشك بودن چوب و قابلیت اره شدن و رنده شدن را در نظر گرفت. هم چنین از صدف، عاج، فلزات در معرق استفاده می‌شود.

مراحل اجرای یك طرح معرق

تخته پشت كار را به اندازه طرح مورد نظر انتخاب كرده، به روی آن یك ورق از نایلون قرار می دهند، انگاه طرح و نقشه مورد نظر را بر روی كاغذ آورده و به وسیله چسب مایع آن را بر روی تخته سه لایی می چسبانند، پس از آن تكه‌های مختلف طرح با اره مویی بریده شده قطعات مختلف آن را به وسیله میخ سایه بر روی تخته زمینه به طورموقت نصب می‌كنند. آنگاه قطعات طرح را جداگانه بر روی چوب‌ها با رنگ‌های مورد نظر به وسیله همان میخ سایه نصب كرده و روی چوب پیشكار قرار داده و به وسیله اره مویی دور طرح را روی تخته بریده و حال قطعه چوب بریده شده را در جای خود مطابق نقشه روی تخته پیشكار به وسیله میخ سایه موقتا” نصب می‌كنند. بدین ترتیب با این روش همه نقش‌های خرد شده را از رنگ‌های مختلف چوب، صدف و عاج تهیه و جایگزین مدل می‌كنند. هنگامی كه تمام چوب‌های رنگی جایگزینی طرح اولیه شده، چسبی از سریشم و پودر امرا تهیه كرده و به وسیله انگشت سبابه روی تمام شیارهای بین تكه‌های قرار می دهند.

به این طریق تمام شیارهای بین نقوش پر می‌شود و قطعات به طور كامل به هم چسبیده و ثابت می‌شود. دراین مرحله میخ‌های سایه را از روی طرحها بر می دارند و آنگاه نوبت به نایلونی می رسد كه قبلا” در زیر كار و روی تخته پشت كار قرار داده شده بود، آن را نیز برداشته و نقش‌های چسبیده شده را بر می گردانند و پشت آنها را سمباده نرم می زنند. در نتیجه چسب‌هایی كه از میان شیارها به پشت كار نفوذ كرده، پاك می‌شود. حال سطح تخته پشت كار را به وسیله كاردك به چسب گرم آغشته كرده، نقشه معرق شده را روی آن می چسبانند و برای ثابت نگاه داشتن آن دو میخ سنجاقی در بالا و پایین آن نصب می‌كنند. در این مرحله لایه‌ای از نایلون و قطعه‌ای از نمد یا پتوی ضخیم را روی نقشه معرق شده قرار داده تركیب فوق را در میان دستگاه پرس گذاشته، تحت فشار می دهند و بعد از گونیا كردن تابلو، اضلاع آن را رنده می‌كنند. سطح تابلو رابه دلیل متفاوت بودن ضخامت چوبهای صنعتی، با ماشین سمباده می سایند تا یكنواخت و صیقلی شود. حال محیط تابلو را به وسلیه نوار چسب كاغذی به طریقی كه ۲ یا ۳ میلیمتر آن از سطح تابلو بالاتر قرار گیرد چسبانده مخلوط پلی استر آماده شده را به طور یكنواخت روی صفحه مورد نظر می ریزند تا كاملا” سطح را بپوشاند. بعد از خشك شدن پلی استر به وسیله سمباده لرزان آن را می سایند تا رنگ چوب از زیر پلی استر ظاهر شود و مجددا” برای شفافیت بیشتر، قشری از پلی استر شفاف بر آن پاشیده و سمباده می زنند. در پایان به وسیله دستگاه پرداخت و مواد جلا دهنده سطح كار را پرداخت می‌كنند.