مقرنس كاری یكی از عناصر مهم تزیینی معماری است، كه در زیبا ساختن بنا های ایرانی بخصوص مساجد و مقبره ها استفاده می شود. مقرنس ها شباهت زیادی به لانه زنبور دارند، در بناها به شكل طبقاتی كه روی هم ساخته شده برای آرایش دادن ساختمان ها، و یا برای آنكه به تدریج از یك شكل هندسی به شكل هندسی دیگری تبدیل شود به كار می روند. این مقرنسها را می توان از جمله وسایل موثر ساختن گنبد ها دانست، كه بعدها محتوای نظری اولیه را از دست داده، و بیشتر برای تزیین به كار رفته است. برخی معماران ایرانی در ساختن و پرداختن مقرنس مهارت زیادی دارند، و نمی گذارند موجب سنگینی ساختمان شود، و بر اصل و پایه فشار آورد. با مشاهده شكل های طبیعی قندیل های یخی و آهكی درون غارهای ایران در می یابیم كه به احتمال زیاد هنرمندان نخستین این فن از همان قندیلها برداشتی هنرمندانه كرده اند، و عینا آن را در سطوح داخلی و خارجی بناها با استفاده از آجر گچ و یا سیمان به كار گرفته اند. مقرنسها معمولا در سطوح فرو رفته گوشه های زیر سقـف ایجاد می شود. اما محل قرار گیری این عنصر تزیینی میتواند در بالای دیوارها، سقفها گوشه ها سردرها و … باشد.
مقرنس توانست بر سایر هنرهای تزئینی و صنایع دستی اثر گذارده و موجب تكوین و گسترش انواع هنرها مانند، فرش بافی، كاشی كاری، گچبری و غیره شود. چه بسا وجود طرح های بسیار چشمگیر مقرنس در سر درها، درون گنبدها، داخل شبستانها و محراب ها بود، كه موجب گسترش روز افزون هنر كاشی سازی گردید، و به هنگام ساختن منبرها و ستون های چوبی داخل مساجد، منبت های زیبا با الهام از شكل های مختلف مقرنس بر روی آنها نقش بست. نمونه های بی مانند این نو كار های روی چوب را می توان در مساجد دوران حكومت صفویه در مراغه، بناب، تبریز و خوی دید. در طول تاریخ مقرنس سازی مانند هنر های تزئینی دیگر سیر تكاملی را از نظر كثرت كار برد و از نظر افزونی مواد پیمود. این تـزئین با آغـاز سـاختمان مـسجدها و مـدرسه های عـلوم دیـنی در قـالب هـای جدید و بی دلیل، جای ارزنده ای را برای خود باز كرد، و اهمیتی زیادی پیدا نمود. بعد از شاهنشاهی ساسانیان و انقلاب انسانی ایرانی با آزاد سازی عمومی، اندیشه هنر در ایران بزرگ جلوه دیگری یافت، و هنر های ایرانی در قالب مكتب اسلام تحولات چشمگیری را ایجاد كردند. از این زمان به بعد هنر های زیبا و بدیع با اسلام در آمیخت و نام هنر های دوران اسلامی را بخود گرفت. از دید هنری دوران های اسلامی را می توان به سه دوره تقسیم كرد، دوران اولیه اسلام، دوران سلسله های اسلامی، دوران نزدیك اسلامی.
در دوران اولیه اسلام، به طور كلی مقرنس یعنی هر چهار نوع مقرنس های تزئینی در بیشتر بنا های این زمان بكار رفته است، البته مقرنس های لانه زنبوری، كمتر كار گردیده. می توان سه قرن اول هجری خورشیدی را آغازی دیگر بر هنر مقرنس سازی دانست. از قرن چهار و پنج هجری خورشیدی به بعد آثار بیشماری كه نشانگر تحول این هنر باشد، در نقاط مختلف ایران بزرگ وجود دارد. نخستین نمونه های بارز چهار قرن آغاز اسلام مقبره شاه اسماعیل سامانی در بخارا است، كه گذشته از عناصر تزئینی مقرنس كاری، تزئینات آجری جالبی را دارد، مقرنس ها بیشتر در گوشوار های زیر گنبد بكار آمده است، این مقبره از نمونه های اواخر قرن سوم هجری است. مقبره قابوس بن وشمگیر مشهور به گنبد كاووس یا گنبد قابوس نیز یكی دیگر از استوار ترین بنا های اسلامی این زمان است، كه گذشته از شیار های زیبای ساقه و مخروط گنبد، دارای مقرنس های بسیار جالب و ساده می باشد. مسجد جامع نائین از آثار اوایل قرن چهارم هجری است، همراه با گچبری های دقیق و ظریف و خطوط كوفی گلدار، در بعضی قسمت های این مسجد مانند گوشه های گنبد و بالای محراب از مقرنس های گچی روی هم بهم گرفته شده است.
در قرن پنجم و ششم هجری خورشیدی، كه نخست و بیشتر به معماری مقبره ها پرداخته شد، آنها به شكل برج با بقعه و نظائر آن ساخته می شدند، اكثر آثار معماری این زمان در نواحی خراسان قرار دارد. نشانگر معماری این عصر بنا هایی با گنبد مخروطی شكل شبیه به گنبد قابوس، برج رزگت یا رسكت، برج لاجیم، برج خرقان و مقبره های مخروطی شكل دروازه كاشان است. وسعت خاك ایران بزرگ در آن زمان موجب گردید، بیشترین آثار باقیمانده از آن دوران هم اكنون در ورای مرزهای امروزی جای داشته باشند. در این میان از مسجد بزرگ نورالدین در موصل عراق كه در حال حاضر تنها رواق جنوبی مسجد بر جای مانده، و قبر نورالدین در دمشق كه كاملاً شبیه به مقبره بی بی زییده است، و از نمونه های بارزی معماری زمان سلسله سلجوقی شناخته می شود. شیوه معماری زمان سلجوقی، تزئینات گچی ، سنگی و چوبی سطح داخلی گنبد و نمای خارجی همه در قالب های مقرنس بكار می رفته، و معماری ساختمان در درجه دوم اهمیت قرار داشته است. تأكید معماران و مقرنس سازها بیشتر معطوف به تزئین های آن بناها بوده، حتی حكمرانان سلجوقی هم در ایجاد این گونه بناها ابتدا به پوشش تزئینی روی آنها توجه نشان می دادند.
برخی بنا های قدیمی شهر ری و ورامین و سمنان و دامغان و مسیر جاده خراسان دلیل آن می باشد. آشكار ترین نمونهٔ معماری مسجد جامع اصفهان است، كه از بنا های جامع و مهم ایران در زمان سلجوقی می باشد. مجموعه ای از عناصر و موضوع های گوناگون معماری و تزئینی، محراب گچبری و گنبد مقرنس كاری شده آن، از شاهكار های زمان وزارت خواجه نظام الملك است، سقف ایوان های این مسجد مقرنس های بی مانندی را به نمایش می گذارد. از دیگر آثار با ارزش كه همگی با تزئین های مقرنس پوشش داده شده، مسجد جامع اردستان، مسجد جامع گلپایگان، مسجد جامع زواره و مسجد حیدریه قزوین می باشند، كه به سبك گنبد نظام الملكی آرایش شده اند.
در قرن هفتم و هشتم هجری خورشیدی، زمانی از تاریخ را كه سلجـوقی می گویند، در واقع قدرت و حكومت در دست سازمان قبیله ای دینی بود، كه همان حكومت مردم می باشد، و دوران نوآوری های ارزنـده ای در خلـق آثار هنری بوده است. این زمان مردمی، سر چشمه آثار ارزشمند و آفرینش پدیده های هنری بوده، منجمله سبب گردید گچبری و مقرنس كاری گسترش چشمگیری یابد. در این دوره مردمی، هنر مقرنس مانند بسیاری از هنر های زمان، توسط هنرمندان ایرانی به آن سوی مرز های ایران رفت، لازم است عزیزان ایرانی، در هر كجای دنیا این كار را دیدند نسبت به شناسایی و معرفی هنرمند ایرانی آن اقدام كنند. همچنین مقرنس مانند هنر های دیگر در سال های بعد از سلجوقیان در ایران همچنان به حیات و تكامل خود ادامه داد. شاید در نتیجه برتری جویی و تحول و تكامل این هنر بود، كه از آن زمان به بعد كاربرد عنصر تزئینی مقرنس را در آثار معماری لازمه تكمیل بنا دانسته شد.
هنرمندان عصر خانات ایرانی تحت تأثیر سبك های هنری پیشین به هر چه پربار تر كردن انواع هنرها پرداختند، و بویژه در آثار دوره ای كه تیموریان دروغی می گویند، آثار باز مانده آن عهد نشانگر قدرت خلاقه این هنرمندان می باشد، كه به كسب اعتبار بیشتری نائل شدند . نمونه های بسیاری از سبك دوران خانات ایرانی در بكار گیری مقرنس وجود دارد، مانند:
مشهور ترین اثر بازمانده از این دوران، گنبد سلطانیه در نزدیكی زنجان است، كه مقبره سلطان محمد خدابنده نامیده می شود، و در واقع مجموعه گویایی از انواع هنر هاست. این مقبره با ارتفاع بیش از حد گنبد و گوشوارها و مقرنس های جالب زیر گنبد، و نیز نقاشی ها و كاشی كاری های بسیار زیبا، و گچبری های ارزنده اش، نمونه پربهایی است. از دیگر آثار ارزنده خانات ایرانی، آرامگاه خانوادگی به نام فاتح عالم واقع در شاهراه شازند ـ سمرقند است، این مقبره دارای یك برج با پایه هشت ضلعی و گردنی استوانه ای شكل با برج خمیده ماننـد است، ترك های باشكوهی در آن ایجاد گردیده و دارای ایـوان پیش آمده یی نیز هست، شكل مربع داخل بنا در نتیجه ایجاد طاق نماهایی كه دارای برآمدگی مقرنس است بشكل صلیب درآمده است.
توجه شود، از دلایل شكل گرفتن هنر معماری و دیگر هنر های این دوره، استقلال و آزادی اندیشه و گفتار و كردار در تمدن سازمان قبیله ای است، كه باعث شد تا هنرها نیز به جلوه گاه های تازه ای دست یابند. توجه خاص به معماری مساجد و مقابر و مدارس و دیگر بنا های عمومی، خواسته توده مردم در جهت ملی گرایی ویژه آن زمان بوده است. همچنین در این زمان توده مردم تكلیفی در مقابل حكام نداشتند، بلكه حق ملی داشتند، و سعی می كردند بهترین كارها را انجام دهند، اما بدشانسی و در ادامه تاریخ استعمار سر رسید.
مقرنس از لحاظ شكل ۴ دسته می باشد:
مقرنس های جلو آمده: مقرنس هایی هستند، كه مصالح آن از خود بنا می باشد، و در نهایت سادگی و بدون هیچگونه پیرایه ای به صورت آجر یا گچی، انتهای سطوح خارجی نمای بیرون ساختمان را آرایش می دهند و استحكام آنها زیاد است.
مقرنس های روی هم قرار گرفته: گذشته از مصالح به كار رفته اصلی بنا، گچ و آجر و سنگ، در سطوح داخل و خارج بنا به كار می روند. و غالبا در چند ردیف، دو تا پنج یا بیشتر، روی هم قرار دارند، و دارای ثبات متوسطی است.
مقرنس های معلق: شبیه همان منشور های آهكی آویزان در غارها می باشد، كه اصطلاحا استلاكتیت نامیده میشوند، و غالبا از چسباندن مواد مختلف چون: گچ، سفال، كاشی و … به سطوح مقعر داخل بنا صورت می گیرند، آویزان به نظر میرسند، و دارای ثبات كمی می باشند.
مقرنس های لانه زنبوری: شبیه لانه زنبور و در مجموع كندو های كوچك بر روی هم قرار گرفته هستند، این دسته از نظر شكل ظاهری شبیه به مقرنس های معلق می باشند.
