هنر ملیله كاری ، محصول كار با طلا ، نقره و مسی است كه به صورت مفتولهای باریك درآمده است و با صرف وقت و دقت فوق العاده و مهارت و هنرمندی ملیله كار ، بر منبلی شی یا محصول مورد نظر و با بهره گیری از نگاره های سنتی و طرحهای اسلیمی به هم پیوند و ارتباط یافته اند . قدیمی ترین اشیاء آثار ملیله ایران به روایت اكثر محققان به سالهای ۵۵۰ تا ۳۳۰ ق . م تعلق دارد . آثار به دست آمده در « دورالورپوس » گواه آن است كه طی سالهای ۳۳۰ تا ۲۲۴ ق . م نیز ساخت مصنوعات ملیله در ایران ، رواج قابل ملاحظه ای داشته است . همچنین در آثار كشف شده از شوش ، همدان و گنجینه جیحون می توان به قدمت این هنر پی برد .
« آرتور اپهام پوپ » در كتاب « شاهكاری هنر ایران » ضمن اشاره به زرگری و نقره كاری در سالهای بعد از ظهور دین مبین اسلام ، به مقداری ملیله كه از منطقه « ری » به دست آمده و به قرن ۱۲ میلادی تعلق دارد اشاره كرده است . متاسفانه از آنجا كه بیشتر اشیاء ملیله ایرانی اعم از طلا و نقره به دلیل استفاده مجدد از فلزش ذوب شده نمونه های زیادی از آثار ملیله هم اكنون در دسترس مانیست و تنها از دوره قاجاریه به این سو مقداری سرقلیان ، گیره استكان یا سینی در اندازه های مختلف ، گوشواره ، سینه ریز و … باقی مانده كه بخشی از آنها در موزه های داخلی و خارجی و قسمتی دیگر در مجموعه های خصوصی یا نزد خانواده ها نگهداری می شود . ملیله كاری ، امروزه به طور عمده در شهرهای زنجان ، اصفهان ، تبریز ، تهران رواج دارد .
عمده ترین ماده اولیه ملیله كاری را نقره تشكیل می دهد كه از طریق ذوب كردن سكه های نقره یا قراضه ظروف نقره ای تامین می شود . نقره مصرفی در ملیله كاری دارای عیار است ولی برای ساختن دسته یا پایه ظروف به طور معمول از نقره با عیار ۶۰ تا ۸۴ استفاده می كنند . درباره تاریخچه ملیله زنجان اطلاعات جامعی در دست نیست ولی از طریق نوشته ها و سفره های سیاخانی كه با این منطقه سفر كرده اند ، از این هنر زیبای منطقه یاد شده است .
از آنجا كه این هنر شاخه ای از فلزكاری است ، می توان مسیر حركت آن را در بطن فلزكاری منطقه جست و جو كرد .
این هنر وام دار هنرمندانی است كه با ابزار بسیار ابتدایی به خلق آثاری ارزشمند مبادرت ورزیده و گاه بینایی خود را در این مسیر از دست داده اند . سایر مواد مصرفی مورد نیاز در ملیله كاری را موم طبیعی ، تیزاب ، زاج سفید و جوهر گوگرد تشكیل می دهد .
ابزار كار ملیله كاری شبیه ابزار و ادوات زرگری است .
برای تهیه و ساخت آثار ملیله ، ابتدا باید نوار ملیله را كه از جنس طلا و نقره یا مس تهیه كرد كه در این مورد با عبور شمش یا مفتول نقره و مس از دستگاه نورد حدیده ، مفتول مورد نظر به دست می آید .
بعد از آماده شدن نوار ملیله ، نوبت به ساخت ملیله می رسد . در این مرحله ابتدا صفحه فلزی مستطیل شكلی از جنس متضاد با مفتول كاربردی باشد و دارای ابعاد و اندازه های مختلف است را انتخاب و یك سطح آن را كاملا موم اندود می كنند ، به طوری كه لایه ای به ضخامت ۳ تا ۴ میلیمتر از موم روی صفحه را بپوشاند سپس قالبی را كه به شكل محصول مورد نظر بریده شده روی صفحه مسی قرار می دهند ، بعد نواری را كه دارای پهنایی بیش از نوار ملیله است از اطراف قالب می گذارنند تا شكل قالب را به خود گرفته و درون موم قرار گیرد .
سپس به وسیله دیواره های بعدی طرح كلی را تقسیم بندی كرده و میانه سطوح را با نقوش ملیله كه قبلا به وسیله دست و ابزی ظریف با نوار ملیله ساخته شده ، پر می كنند و در آخرین مرحله به وسیله مفتولهای فولادی بسیار ظریف نقشها را به یكدیگر می بندند تا اشكال ساخته شده به هم نخورد و سپس به وسیله ذوب كردن موم ، اسكلت ملیله ساخته شده را از صفحه زیرین جدا می كنند . این اسكلت روی سطح همواری قرار گرفته و مقداری لحیم كرده كه مخلوطی از براكس و براده نقره است روی آن ریخته و شعله گاز روی آن حركت داده می شود . بر اثر این كار ، گرده لحیم ذوب می شود و موجب اتصالات نقش های كوچك با یكدیگر و همچنین دیواره نقش می شود .
پس از آن عمل آتش كاری انجام و كلیه قطعات به وسیله گرده لحیم به یكدیگر متصل می شود . سیم های فولای را بریده و جدا می سازند و محصول را كه تقریبا كار ساختش به پایان رسیده در طشتكی كه حاوی محلول رقیق اسید سولفوریك است قرار می دهند و یا در داخل ظرف محتوی « راغاب » ( محلول زاج سفید و آبی ) می جوشانند تا اضافات و لكه های نقره از بین برود و در پایان به كمك برس سیمی ظریفی ، ملیله ساخته شده را پاك می كنند و ناهمواریهای احتمالی آن را به وسیله سوهانهای ظریف و سمباده از بین برده و آن را پرداخت می كنند .
نوع دیگری از ملیله ، محصولاتی است كه به وسیله خم كردن و لحیم دادن صفحات ملیله ساخته می شود و شیوه تولید چنان است كه ابتدا از ملیله صفحاتی به اندازه های مورد نظر تهیه می كنند و سپس به كمك آنها محصولاتی نظیر گیره استكان و لیوان ، قندان ، گلابپاش ، قاب عكس ، گل سفید ، قاشق چای خوری و …. می سازند به وسیله نقره ای با عیار پایین تر دسته و پایه آن را ساخته و روی كار سوار می كنند .
نقوش رایج در ملیله سازی اكثرا ذهنی و ملهم از نگاره های قدیمی و سنتی ایران است .
