آرامگاه حسین ابن موسی (ع) در سه كیلومتری شمال غربی شهرستان طبس قرار دارد . اصل بنا به تاریخ ۴۹۴هـ . ق تعلق دارد و در سمت غربی صحن امامزاده ، ایوانی به نام ایوان ” امیر علی مشیر ” دیده می شود از ملحقات این آرامگاه ، ساختمان چهل چراغ است كه مدفن چندی از حكام و بزرگان پیشین طبس است . این امامزاده به دلیل قرار گرفتن در مسیر جاده یزد ، مشهد و حمایت های آستان قدس رضوی (ع) ، رونق بسیار یافته و به مكان زیارتی ، سیاحتی با شكوهی تبدیل شده است .
در گوشه گوشه این سرزمین ، بناها و بارگاه هایی دیده می شود كه مردم گرداگرد آن به توسل و تقرّب ، آن را گرامی می دارند . این بناهای تاریخی كه هر از چندی بازسازی می شوند و به فراخور زائران و بازدیدكنندگان ، توسعه می یابند ، یا امام زاده ای را در میان خود دارند ، یا دانشمندی و یا صاحبدلی را كه مردم با دیده احترام به او می نگرند و او را بزرگ می شمارند و به امید برآوردن حاجتی ، یا رسیدن به مقصودی دست نیاز به آستان وی دراز می كنند .
بیشتر این مزارات امّا ، از آنِ فرزندان امامان بزرگوار شیعه است و از همین رو ، توسّل به ایشان ، همچون نیاز آوردن به پیشگاه امامان ، در میان مردم آن دیار رایج گشته است .
این مزارات در همه جای سرزمین های اسلامی ، از هند و افغانستان گرفته تا غربی ترین كشورهای آفریقا گسترده و پراكنده است .
بر پایه پژوهش هایی كه صورت پذیرفته ، با هجرت امام علی بن موسی الرضا علیه السلام ، از مدینه به مرو ، و پذیرفتن مقام ولایت عهدی در عهد مأمون ، بسیاری از برادران آن حضرت ، با انگیزه های مختلف به جای جای سرزمین ایران روی آوردند و هر یك در منطقه ای دور یا نزدیك به مركز حكومت ، به شهادت رسیده یا درگذشتند .
یكی از این امام زادگانی كه در خطه شرقی ایران، اكنون دارای مزار و بارگاهی برجسته و والا است، حسین بن موسی الكاظم، برادر امام هشتم (ع) است.
حسین بن موسی الكاظم ، برادر امام رضا (ع)
حسین بن موسی الكاظم علیهما السلام از جمله امام زادگانی است كه مورخّان او را از فرزندانِ بلافصل امام كاظم (ع) دانسته اند و به گفته ایشان، از مقام بلندی برخوردار بوده است.
از امام جواد (ع) سئوال شد، كدام یك از عموهایتان نسبت به شما بهتر رفتار كردند ؟ فرمود : حسین . حضرت امام رضا (ع) فرمود : به خدا سوگند، فرزندم جواد درست گفته است ؛ زیرا حسین نسبت به او خوش رفتارترین افراد بود.
از حالات و زندگی نامه امام زاده حسین در كتاب های انساب و تراجم موجود ذكر چندانی نشده و اطلاعاتی كافی در دست نیست ، اما بر پایه تحلیلی كه از رونوشت نامه منسوب به امام ابوالحسن الرضا (ع) به عمل آمده ، تاریخ ولادتِ این امام زاده ، اواخر قرن دوم یعنی حدود سال ۱۷۸ هـ . ق بوده است. نامه یادشده، متنی است كه حضرت امام رضا (ع) آن را در شأن برادرش حسین بن موسی به والی طبس نوشته اند ، و تاریخ نگارش آن و محاسبه سنِِّ حسین در هنگام مفقود شدن كه در متن به آن اشاره شده و مدّت زمانی كه متواری بوده و مخفیانه به سر برده است، تاریخ ولادتِ او را روشن می سازد . ظاهراً حسین از آخرین فرزندان موسی بن جعفر(ع) و دوران كودكی و نوجوانی وی مصادف با ایام حكومتِ ننگین هارون الرشید و تاخت و تازهای او بوده است.
در آن زمان ( اواخر قرن دوم هجری ) كه فرزندان علی (ع) و شیعیان ، سخت تحت تعقیب عمّالِ عباسی بودند ، حسین بن موسی ، با آن كه نوجوانی بیش نبود ، از ظلم و ستم خلفا امان نداشت ، و همراهِ دیگر فرزندانِ موسی بن جعفر (ع) مدّت ها متواری بود و پنهان می زیست.
حضرت امام رضا (ع)، همین كه اطلاع یافتند حسین به جانب خراسان ( طبس ) آمده برای آگاه كردنِِ عامر بن زروامهر ( والی طبس ) كه مورد اعتماد آن حضرت بود نامه ای به وی نوشتند ، تا او را از ورود آن امام زاده آگاه سازند كه مراقب باشد تا گزندی به وی نرسد.
متن نامه منسوب به امام رضا (ع)
بسم الله الّرحمن الرحیم
از علی بن موسی بن جعفر الرضا به عامربن زروامهر مرزبان طبسین :
سلام بر تو .
همانا ستایش می كنم خدای را ، آن كه غیر از او خدایی نیست .
پروردگارا !
از تو می خواهم كه بر محمد صلی الله علیه و آله و سلم ، بنده و پیامبرت درود فرستی .
ستایش ، خدای یكتایی را سزاست كه از همه جهانیان بی نیاز و همه به او نیازمندند .
خدای توانایی كه از همه برتر است و بر آن چه كه بخواهد تواناست .
خدایی كه هر كه از او یاری بخواهد او را یاری می دهد و هر كه به او پناه بَرَد او را پناه دهد .
حاكمِ همه حاكمان و پرورش دهنده همه پرورش دهندگان .
هیچ موجودی بر وجود مقدّسش پیشی نگرفته و هیچ چیز جایگزین او نمی باشد .
قلم بر حمد و ثنایش در گردش است .
… پس در پنهان و آشكار از نافرمانی او بپرهیزید .
اما بعد …
در میان كار ها ، برای ما پیشآمدی روی داده و من در آن ناحیه بر هیچ كس جز تو اعتماد ندارم و آن این است كه فرزندی از فرزندانِ قریش از عترت پیامبر ( درود خدا بر او و خاندانش ) مفقود شده و این موضوع حزن و اندوه مرا سبب گشته است .
این فرزند ، حسین نام دارد ، او نزدیك به بلوغ و در سن كودكانِ دوازده ساله است . رنگِ چهره اش گندم گون است و در سفیده چشم راستش نقطه قرمزی است ، گونه هایش برجسته است و موهایش صاف ، از زمانی كه مفقود شده ، نُه سال می گذرد .
اطّلاع یافتم كه او قصد آن ناحیه را كه دروازه خراسان است ، داشته و در آنجا ساكن است .
از تو می خواهم كه ازدوستانت كمك بخواهی و اقدام به یافتن این گمشده كنی و چنانچه او را یافتی ، پس از آ ن كه صفات و نشانه هایش برایت مسلّم شد ، مرا آگاه سازی .
از تو می خواهم كه نسبت به او نیكی و مدارا و ملاطفت نمایی تا خداوندی كه برهمه ولایت دارد ، او را به خانواده بزرگوارش كه نگران هستند برگرداند و از راه بزرگواری ، كارهای كوچك و بزرگی را كه در آن ناحیه برایت پیش می آید برای من بنویس كه اِنْ شاء الله تعالی مرا در انجام آن موفّق خواهی یافت و فرمان خدای عزّوجل را از یاد مبر كه در سوره مباركه نساء می فرماید :
اِنَّ اللّهَ یأْمُرُكمْ اَنْ تُؤَدُّوا الاَماناتِ اِلی اَهْلِها وَ اِذا حَكمْتُمْ بینَ الناس اَنْ تَحْكمُوا بالْعَدْلِ اِنَّ اللّهَ نِعِمّا یعِظُكمْ بهِ اِنَّ اللهَ كانَ سَمیعاً بصیراً .
و پس از آن فرمود: … وَ اُولِی الاَمْرِ مِنْكمْ فَاِنْ تَنازَعْتُمْ فی شی ءٍ فَرُدُّوهُ اِلَی اللهِ وَ الرَّسولِ .
و سلام و رحمت و بركات خدا بر تو و همه دوستانِ مسلمانت باد ، آنان كه فرمان های الهی را می شنوند و فرمانبردار خدا و رسولش صلی الله علیه و آله و سلم هستند .
این نامه در شعبان سال ۱۹۹ هجری قمری نوشته شده است .
سخنی درباره این نامه
در مورد اصل نامه منسوب به حضرت ، مرحوم محمد رضا اظهری كه از نویسندگان اهلِ طبس بوده در مقاله خود چنین می نویسد :
مطّلعین محلّی مدّعی اند كه اصل نامه نزد مرحوم میرزا غلامحسین متولّی كه علاوه بر تولیتِ امام زاده از مردانِ فاضلِ طبس بوده و كتابخانه معتبری نیز داشته است ، مضبوط بوده كه همواره آن را در صندوقی مقفّل نزد خود حفظ می كرده است ، پس از مرگش ، یكی از دوستانش كه به قصد شركت در مراسم عزاداری متولّی به طبس رفته ، آن را از ورثه گرفته است تا به كتابخانه آستان قدس رضوی تسلیم كند ، ولی نه خصوصیاتِ آن در دست است و نه از نامه مزبور در كتابخانه آستانه اثری به دست آمده است . ولی سواد مكتوب در نزد بسیاری از علاقه مندان موجود است .
نگارنده سواد آن را در دیوانِ خطّیِ میرزا علی منشی باشی متخلّص به رشیدی مطالعه كرده است و او توضیح داده است كه اصلِ آن را در خدمتِ میرزا غلامحسین متولّی زیارت كردم ، پس از تقبیل ، سواد آن را ضبط كردم .
سپس منشی باشی تمام نامه را در قصیده مفصّلی با ۷۴ بیت به مطلعِ :
دانی چرا طبس به لغت باغِ گلشن است چون بر امام زاده آزاده مدفن است
به فارسی برگردانده است و این دیوان هم اكنون در دهشك در تصرّفِ آقای رشیدی نوه مرحوم منشی باشی است .
نسب شناس معروف ابو عبدالله بن طباطبا گوید :
گروهی هستند در طبس كه می گویند ما از موسویان هستیم . آنها از اولاد مفقود هستند و لقب ( مفقود ) مربوط به گروهی از طالبیین است كه شناخته نشدند و اولادشان به فرزند فلان مفقود معروف شدند كه در اینجا مقصود حسین بن امام موسی بن جعفر (ع) است .
از شواهدی كه صحّتِ لفظ مفقود را نسبت به امام زاده حسین بن موسی (ع) تأیید می كند ، همین نامه منسوب به حضرت امام رضا (ع) خطاب به حاكمِ طبس است در مورد برادرشان كه به آن دیار آمده و در دو جای این نامه حضرت كلمه ( مفقود ) را مرقوم فرموده اند .
دفتر مرحوم آیهالله العظمی نجفی مرعشی ( قدس سرّه ) درباره حسین بن موسی (ع) امام زاده طبس را در چند سطر مرقوم داشته است كه خود نیز مؤیدی دیگر است . ایشان نوشته اند :
آنچه از كتب انساب فراوان و مشجّرات برمی آید ، آن است كه این امام زاده ، فرزند بلافصلِ موسی بن جعفر است و هیچ گونه تردیدی در این زمینه میان علمای علمِ نسب نبوده ، جمعی از نسّابان ، معتقد شده اند كه نسل دارد و از دیر زمان در خود شهرستان طبس زندگی می كردند .
جمعی از خاندانِ اهل بیت و فرزندانِ حضرت موسی بن جعفر (ع) كه مخفیانه فرار كردند ، به شیراز و ورامین و كاشمر و طبس پناه آوردند و در آن شهرستان ها به وسیله عمّال نابكار مأمون به شهادت رسیدند و حسین بن موسی الكاظم (ع) به طبس پناه آورد و در آن شهرستان از دنیا رحلت نمود .
در این نظریه راجع به مقبره موجود در طبس آمده است :
اكثر ارباب تراجم و نسب و همچنین مرحوم آیت الله نجفی رحمه الله علیه معتقدند كه همان امام زاده واجب التعظیم ، حسین بن موسی الكاظم (ع) و برادرِ حضرت علی بن موسی الرضا (ع) می باشد و از دیرزمان مورد توجه اهالی محترم و قاطبه ملّتِ ایران بوده است و محلِ برآوردنِ حاجات و نذورات و كرامات بوده و اینها همه دلیل بر صحّت و درستی این امام زاده می باشد .
حسین بن موسی و روایتِ از امامان
در كتاب های اصول كافی و من لا یحضره الفقیه و تهذیب الاحكام و بحار الانوار ، احادیثی درباره استحمام و بهداشت بدن از این امام زاده نقل شده است .
حسین بن موسی همجنین در روایت دیگری چنین می گوید :
یك روز كه هوا كاملاً صاف بود و در آسمان ابری دیده نمی شد ، با ابی الحسن الرضا (ع) به سوی بعضی املاك آن حضرت خارج شدیم . هنگامی كه به بیابان رسیدیم به من فرمود : آیا با خود لباسی برداشته اید كه شما را از باران حفظ كند ؟ گفتم : خیر ، چه نیازی به بارانی داریم ، در هوا ابری به چشم نمی آید و خبری از آمدن باران نیست . فرمود : اما من با خود آورده ام و شما را به زودی باران خواهد گرفت . حسین گوید : جز اندكی نرفته بودیم كه ابری در آسمان پدید آمد و بر ما باریدن گرفت و همه به فكر خود بودیم و احدی از ما باقی نماند ، مگر آن كه خیس شده بود .
مزار امام زاده حسین از آغاز تا كنون
براساس شواهد ، سیاستِ تند و خصمانه امویان و بعد از آن عبّاسیان به گونه ای بود كه قلع و قمع و نابودی اهلِ بیتِ پیامبر( صلی الله علیه و اله وسلم ) و برانداختنِ نام و نشان و آثارشان را سرلوحه كارهای خود قرار داده بودند . آنان پس از دفن حسین بن موسی الكاظم در طبس ، سالیانی دراز ، از عمران و آبادی بنای مقبره ، جلوگیری كردند ، ولی ارادتمندان آن حضرت مخفیانه به زیارتش می رفتند .
از كیفیت بنای بقعه قبل از قرن پنجم مدركی به دست نیامده است . نظر به برخی از اسناد ، بنای اولیه آن مزار محترم در قرن پنجم هجری بوده است .
در آن زمان آرامگاهی با شكوه ، دارای اماكن و بیوتاتِ متعدّد به فراخورِ شأنِ فرزند موسی بن جعفر (ع) ساخته شده بود .
دائره المعارف تشیع ، كیفیتِ بقعه قدیم و كسترش بناهای اطراف آرامگاه امام زاهده در قرن پنجم را به هنگامِ نقلِ بناهای تاریخی و اماكن باستانی ایران چنین آورده است :
امام زاده حسین بن موسی الكاظم (ع) واقع در سه كیلومتری شمال غربی طبس ( گلشن ) شاملِ صحن ، ایوان و حرم است . در قسمت شرقی امام زاده ، صحن كوچكی است كه به بست مشهور می باشد ، اندازه های آن عبارت است از ۱۵ در ۲۱ متر . در غرب این بست راهرویی است كه با عبور از آن به صحنِ اصلی ِ امام زاده می رسیم كه ابعاد آن ۲۱ در ۴۱ متر است . در غرب این صحن ایوانی قرار دارد كه به ایوان علیشیر مشهور می باشد ، می گویند در گذشته این ایوان دارای نقّاشی ها و گچ بری های جالبی بوده و ارتفاعی بیشتر از امروز داشته است . باعبور از ایوان ، راهروی طولانی وجود دارد كه دو طرفِ آن مقبره هایی واقع شده ، با سنگِ قبرهایی كه دارای تاریخ های كهن هستند . از جمله آنها سنگ قبرِ بزرگ و تاریخی خواجه شمس الدین حسین شاه نامی با تاریخ ۸۰۰ هجری است .
در برابر مقبره مزبور ، ساختمان دیگری معروف به چهل چراغ و مقبره عماد الملك و میرزا ابولقاسم خان و سردار مكرّم است كه همگی حكمرانان طبس بوده اند .
در سمت جنوب بنای چهل چراغ ، درِ ورودی حرم قرار دارد ، قبل از ورود به حرم رواقی با اندازه های ۳۰/۱۰ در ۴۰/۱۲ متر قرار دارد كه با گنبدی به ارتفاع ۱۵ متر پوشیده شده است . از آنجا به محوطه مستطیل شكلی وارد می شویم كه ابعاد آن ۹۰/۱۰ در ۷۰/۴ متر بوده به دارالحفّاظ معروف می باشد .
بر دیوار دارالحفّاظ ، عبارتِ ( صَلِّ یا رَبّ عَلَی شمس الضُّحی ) نوشته شده ، و در بالای این عبارت ، گچ بری های ظریف و قابل ملاحظه ای به چشم می خورد .
سپس از این محل وارد حرم می شویم ، حرم چهار گوشه ای است كه طول هر ضلعِ آن هشت متر است و بر فراز آن گنبدی به ارتفاعِ دوازده متر بر پا شده است .
دیوار های حرم تا زیر گنبد ، دارای نقّاشی هایی به رنگِ آبی است كه مناظر گوناگون از شكارگاه و غیره را نشان می دهد . در قسمت دیگر كه بیشتر از رنگ قرمز استفاده شده است ، گل های گوناگون نقش اندازی شده اند . درچهار طرف بالای دیواره حرم كتیبه ای با خط نسخ نگارش یافته است . كتیبه داخل حرم دارای یكی از قدیمی ترین تاریخ های ِ مربوط به این آرامگاه ، یعنی سال ۴۴۹ هـ . ق است .
این كتیبه پیشینه ساختمان بنا را به قرن پنجم عقب می برد ، صندوق چوبی روی مرقد دارای تاریخِ سال ۹۸۰ ق است . بر گرد صندوق مزبور ، سوره هَلْ اتی ( دهر ) كنده كاری شده است .
از ایوانِ سمت جنوب امام زاده به صحن دیگری راه می یابیم كه ابعاد آن ۲۴ در ۲۳ متر است و اطرافش مقبره های خصوصی بنا شده است . این صحن را صحن نو می نامند . این بنای قرن پنجم با توجه به اعتقاداتِ مردمِ محل در طول زمان مورد مرمّت و دستكاری قرار گرفته ، تا جایی كه برای شناسایی دقیقِ هسته اصلی آن باید بررسی های دقیق تری بر روی آن صورت پذیرد ، این امام زاده از اولاد امام موسی الكاظم (ع) دانسته شده است .
این بنا به شماره ۳۳۷ در فهرست آثار تاریخی ِ ایران به ثبت رسیده است .
همان گونه كه پیش از این بیان شد به نقل از دائره المعارف بناهای تاریخی ایران ، در قرن پنجم ، در عهد سلجوقیان وزیرِ شیعی مذهب آن دوره بنامِ مجدالملك اسعد بن موسی البراوستانی قمی اقدام به آبادانی مراقد امامان و امام زادگان نموده است . در تأیید این سخن ، دائره المعارف مصاحب می نویسد:
جایی دیگر هم بنای اولیه امام زاده را با استناد به لوح سنگی به دست آمده در سال ۴۴۴ قمری نوشته اند كه هم زمان با سلطنت طغرل بیك سلجوقی بوده است .
آنها معتقدند كه در آن زمان سلجوقیان بنا بر مصالح سیاسی خود ، مدت زمانی از شیعیان دلجویی كرده و از قدرتشان علیه بنی عبّاس بهره برداری سیاسی و عقیدتی می كردند و به آنها اجازه می دادند كه بناهای مذهبی خود را احداث و مرمّت كنند . از جلمه این بناها آستانه مقدسه حسین بن موسی الكاظم در طبس است .
پس از آن در دوره ایلخانان مغول ، به ویژه در عهد غازان الجایتو و دوره جانشینان تیمور ، مرقد های امام زادگان ، تجدید بنا و تعمیر یا تزیین شده اند . بقعه حسین بن موسی الكاظم (ع) نیز در این زمان مورد مرمّت و بازسازی قرار گرفت و ساختمان هایی به آن افزوده شد ، صحن ها و رواق های در كنار بقعه با خشت و گل بنا شد و گنبد اصلی نیز مرمّت و تزیین گردید و موقوفاتی نیز برای تأمینِ مخارج و هزینه های آن معین شده كه وقفنامه های مربوط موجود است .
عملیات مرمّت ، بازسازی ، توسعه و احداث بناهای جدید از جمله آب انبار ، زیر نظر امیر حسن خان شیبانی انجام گرفت .
پس از صفویه بر اساس مداركی كه ذیلاً بدان اشاره خواهد شد بنای حسین بن موسی در قرن سیزدهم مورد مرمّت و بازسازی قرار گرفت .
كتیبه زیر هم كه تا قبل از ویرانی زلزله سال ۱۳۵۷ شمسی در گنبد بنا مكتوب بوده ، سال ۴۹۴ ق یعنی اواخر قرن پنجم هجری را نشان می دهد . امیر حسن خان شیبانی نیز در سال ۱۲۰۵ قمری آن را تعمیر و بازنویسی كرده كه خود مؤید باستانی بودنِ بقعه است .
آنچه مسلّم است این كه بنای آرامگاه امام زاده طبس ، در زلزله سال ۱۳۵۷ هـ . ش بكلی ویران شده و قبل از آن در طول سال های متمادی دستخوش حوادثِ بسیاری بوده است . چندین بار در آن تعمیرات و تغییراتی به عمل آمده و عاملِ این تغییرات و دگرگونی ها نوعِ بنا و ساختمانهای آن زمانِ طبس بوده كه نوعاً از خشت و گل بنا می شدند و به همین علّت شهر طبس تا كنون چندبار تغییر محل داده است ، صاحب طرائق الحقائق می نویسد :
زمینِ مرقد امام زاده طبس ابتدا در مركز شهر بوده است .
در كتیبه ای كه بالای دیوار و زیر گنبد قدیم بوده ، احداث و تعمیر بنا و تاریخِ ۴۹۴ و همچنین ۱۲۰۵ دیده می شود .
كتیبه مزبور را كه می خوانید و گویای قدمتِ آرامگاهِ امام زاده است ، مرحومِ محمدرضا اظهری در نامه آستان قدس آورده و در پایانِ آن نوشته است :
به نظر می رسد كه امام زاده قبلاً كتیبه ای داشته كه به تاریخ ۴۹۴ نوشته شده است و سپس در زمانِ میرحسن خان تعمیر شده و تمام كتیبه آن در همان زمان نوشته شده باشد و عبارتِ : هكذا وَجَدْتُهُ وَقَرَأتُهُ وَكتَبْتُهُ ، مؤید آن است .
كتیبه بنای قدیم امام زاده حسین
بسم الله الرّحمن الرّحیم
الْمُتَصَدّی لاِثارَه هذا البناءِ العالی ، اَلَّذی تَضَمَّنَ اَعْظَمُ اَوْلیاءِ اللهِ تعالی وَ اَصْفِیائِهِ وَ سُلالَه الْعِتْرَه الاَئمّه الطّاهره ، خلاصَه السّاداتِ الزّكیه وَالْبَرَرَه ، الرَّضی الزّكی عَلیهِ سَلامُ اللهِ الْعَلِی الأعلی وَصلَواه مِنْهُ سبحانَهُ وَتعالی راجیاً إلی عِنایه اللهِ وَرعایتِهِ ، تَقَرُّباً إلی كرَمِهِ وَشْكراً علی نِعَمِهِ باِعْلاء هذهِ الْقُبَّه وَالرَّوضَه وَتَوَلَّ بتَأكید بُنْیانِها وَتأسیس أرْكانِها زَینُ الْمِلّه وَالدَّولَه وَالدّین ، الشیخ علی وَفَّقَهُ اللهُ علی اِعانَه الاِنامِلِ و حَشَرَهُ مَعَ جمیعِ الاَنْبیاءِ وَ الرُّسُلِ وَالصّدّیقینَ وَالاَوصیاءِ وَالشُّهداءِ وَالصّالحینَ وَحَسُنَ اولئك رفیقاً .
الحمدُ لِلهِ الَّذی هّدانا لِهذا وَما كنّا لِنَهْتَدی لَو لا اَنْ هَدانَا اللهُ .
فی جمادی الثانی عام اربعٍ و تسعینَ وَ اَرْبَعَمِائَه مِنَ الْهِجره النَّبَوِیه ، هكذا وَجَدْتُهُ وَ قَرَأتُهُ و كتَبْتُهُ . الرّاجی الی التّوفیقِ ( راجیاً التوفیق ) …. وَاسْتَسْعَدَ بتَعمیرِ هذهِ الْبّقْعَه الْمَنیعَه الاْمیرِ الاْعظمِ المولَی الاَفخَمِ ، تاجُ الخوانین الْعظامِ افتخارُ الاَعراب وَالاْعجام ( العرب والعجم ) امیر حسن خان ابن السعید الشهید امیرعلی مردان خان وفَّقَهُ اللهُ تعالی وَ فَتَحَ لَهُما بابَ النّجاه . فی شهرِ ربیع الثانی ۱۳۰۵
بازگویی یك رخداد
در مورد پیدایش مزار امام زاده حسین بن موسی الكاظم (ع) در طبس ، میرزا علیخانِ نائینی ملقّب به صفاءالسّلطنه در كتاب گزارش كویر یا تحفه الفقرا كه مربوط به سا لهای ۱۳۰۰ـ ۱۲۹۹ هـ .ق است قضیه ای را آورده كه گویای كرامت و فضیلتِ این امام زاده است . در این قضیه كه ذیلاً خواهد آمد ، سفارش حضرت امام رضا (ع) نسبت به برادرش ، خود مؤیدی است بر صحّت انتساب امام زاده به موسی بن جعفر (ع) و قرار دادنِ ایشان در زمره فرزندانِ پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم .
میرزا علیخان نائینی واقعه سفرِ خود را به طبس چنین نقل كرده است :
عصر روز جمعه بیست و چهارم جمادی الثانی به زیارت شاه زاده حسین بن موسی الكاظم (ع) رفتیم . در تحقیق حالِ این امام زاده گفته اند :
شیخ علی شیبانی علیه الرّحمه كه از معاریفِ علمای متصوّفه بود ، به قصد زیارتِ كعبه معظّمه از موطنِ خود حركت كرده ، چون به طبس رسید ، شب در عالمِ واقعه به شرفِ خدمتِ حضرتِ امام رضا صلوتً الله و سلامه علیه مشرّف گردید ، حضرت به او فرموند :
تنخواهی كه به جهتِ زیارت بیت الله الحرام موجود كرده ای ، صرف بنای شاهزاده حسین نما ، در پیشگاه حضرت خداوندی به جای حجّ مقبول به درجه قبول موصول خواهد بود . نشان مدفن را هم به او فرمودند .
عرض می كند: من مردی غریبم و یحتمل نتوانم از عهده انجامِ این امر برآیم .
حضرت فرمود : به حاكم نیز سفارش كرده ایم كه تو را امداد نماید .
شیخ از خواب برخاسته ، نشانی را كه حضرت به او داده ثبت نمود راهِ سرای حاكم را كه یكی از خوانین ازبك بود در پیش می گیرد . از آن طرف ، حاكم هم در عالمِ رؤیا مأمورِ امداد شده ، انتظار ورود و استمداد او را می برده است . دراین بین ، شیخ رحمه الله علیه وارد شده ، تفصیلِ واقعه را بازگو می كند . حاكم انگشتِ قبول بر دیده نهاده ، عمله كار حاضر نموده ، آن موضعِ معین را می شكافند . به همان نشان كه حضرت سلام الله علیه فرموده بودند ، جوانی یافتند میان بالا ، گندمگون ، خالی در گوشه ابروی راست داشته است ، شیخ بلافاصله به سجده افتاده ، شكر الهی بجا آورده ، تنخواه را به صرفِ تعمیرِ بقعه می رساند و بعضی از اراضی را هم كه در آنجا منزل داشته خریداری نموده ، وقفِ این بقعه می نماید و بعد از آن دیگران متدرّجاً گنبدی بزرگ در جلو بقعه عمارت نموده و حیاطی عالی با تالار و طاق ها با وسعت و شكوهِ شایسته به اتمام رسانده اند و مرحوم سید عبدالحقِّ گورسرخی مزرعه ملوند را وقفِ این جناب نموده ، مردم هم موقوفاتِ چند افزوده اند .
در این ازمنه متأخرّه مرحوم امیر حسین خان حاكم طبس تعمیراتِ لایقه از اینجا بوجود آورده كه آثارِ آن هنوز برقرار است .
پس از مطالعه و بررسی تاریخچه و موقعیت شهرستان طبس در رابطه با بنای تاریخی آرامگاه امام زاده حسین بن موسی (ع) ، معلوم می شود این شهرستان كه از بلاد و سرزمین های باستانی خراسان است ، از قدیم در فرهنگِ ساختمان سازی آن ، خشت و گل مطرح بوده و بناهای طبس عمدتاً به وسیله خشت و گل ساخته می شده ، لذا بناهای تاریخی آن كه اغلب گلی بودند ، به علتِ وجود حوادثِ طبیعی ، مانند زلزله های مكرّر و حملاتی كه به این شهر شده؛ مانند حمله ازبك ها به سال ۱۰۰۶ هجری در عهد شاه عباس اول از بین رفته و به همین دلیل این طور كه از آثارِ بجای مانده و خرابه ها معلوم می شود ، شهر طبس تاكنون در سه نقطه بازسازی شده و سه بار جای خود را عوض كرده است .
بارِ اول ، این شهر در كنار مقبره امام زاده حسین بن موسی بنا گردیده و آثارِ آن هنوز باقی است .
بارِ دوم هم ، در محلِ همین شهر فعلی بوده و دو دروازه داشته كه یكی در سمتِ مشرق و دیگری در سمتِ مغرب شهر باز می شده و دورِ شهر هم برج و بارویی بوده كه خرابه های آن هم اكنون جزء شهرِ جدید درآمده است .
بار سوم محلّی است كه اخیراً شهر با سبك و اسلوب شهرسازی ساخته شده و دارای خیابانها و میادینی است و روزبه روز در حال توسعه و ترقّی است .
ویرانی مزار در زلزله سال ۱۳۵۷ و نوسازی آن
با توجه به سوابق یاد شده ، مقبره امام زاده حسین بن موسی الكاظم (ع) در طبس از قدیم مورد توجّه و استقبالِ مردم بوده و به سعی و كوشش ارادتمندانِ به امامتِ و ولایت توسعه یافته و تأسیساتِ جانبی به فضای سبز در آنجا ایجاد شده بود ، اما متأسفانه در زلزله ویرانگرِ طبس به سال ۱۳۵۷ شمسی این بنا بكلّی ویران شد .
در این تخریب ، قسمتِ اعظمِ منابعِ درآمد آستانه امام زاده نیز از بین رفته بود و بازسازی بقعه و اماكن جوارِ آن نیاز به هزینه ای سنگین داشت ، پس از آن آستان قدس رضوی ، با مساعدتِ كامل ، اقدام به بازسازی آن بقعه مباركه و رواق های اطراف نمود و به سبكی بسیار عالی ، بنایی كاملاً مطلوب و درخور شأنِ این امام زاده لازم التعظیم و در جهتِ رفاه حال زائران با به كارگیری طرحی جامع ، احداث كرد .
بر اساس این طرح ، توسعه و ایجاد اماكنِ فرهنگی مذهبی و اقامتی در نظر گرفته شده ، گرداگرد بقعه ، ایوان ها و حجره ها و تأسیساتِ زیادی برای رفاهِ زائران و دیگر هدف های مذهبی و فرهنگی ایجاد گردیده و مساحتِ زیادی به فضای سبز در اطرافِ بقعه اختصاص داده شده است .
ویژگی های بنای كنونی مزار امام زاده
در این بنای جدید نیز مانند همه بناهای آرامگاهی ، مرقد امام زاده ، هسته اصلی است كه مركب از اتاقی مربّع با پوششی گنبدی شكل است . مراقد امام زاده در وسط این اتاق ، زیر گنبد قرار گرفته و بر روی آن ضریحی نصب شده است . در دروه ضریح ، سنگ قبری از سنگ مرمر اعلا و بسیار ممتاز به ابعاد ۲۶۷ در ۱۱۶ سانتیمتر و حدود یك متر ارتفاع دیده می شود .
در پیرامون این ضریح ، رواق هایی چند قرار دارد كه ایوان هایی با سردر های بلند آنها را از صحن مزار جدا می سازد .
گنبد مزار نیز بسیار زیبا و آراسته به كاشی معرّق است . چهار گلدسته كوچك به عنوان برج ساعت ، هر كدام به ارتفاع شش متر در چهار گوشه پشت بام حرم ، زیبایی خاصی به مجموعه حرم داده است .
هشت رواق مربّع شكل ، به ابعاد ۹ در ۹ نیز در گردادگرد حرم قرار دارد و چهار رواق به صورت هشتی به مساحت ۷۸ متر مربّع ، در فاصله میان رواق ها ساخته شده است .
در كنار در ورودی حرم ، اشعاری به خط زیبای حبیب الله فضائلی نوشته شده كه چنین آغاز می شود :
بیا كه تربت فـرزند حیدر است اینجا سلیل حضرت موسی بن جعفر است اینجا
گـل ریـاض جـهان نور دیده زهرا عزیز جان نـبی پـور حیدر است اینجا
گرفت دامن او را زجان و دل سروی كه حـاجتش به بر حق میسر است اینجا
صحن گسترده و باشكوه مزار نیز با غرفه ها و سردرهای بزرگ پیرامون ، ۴۴۳۲۲ متر مربّع مساحت دارد . این صحن دارای شش سردر ورودی است كه كاملاً قرینه سازی شده اند .
در بالای هر ضلع صحن ، چهار گلدسته بلند و زیبا برافراشته شده است .
یكی از سنگ های تاریخی به دست آمده از حوزه بنای باستانی امام زاده ، سنگ قبر نسبتاً بزرگی است كه بر مزار خواجه شمس الدین حسین شاه بوده است و حدود دو متر طول و سی سانتیمتر عرض و بیش از پانزده سانتیمترقطر دارد . بر سطح این سنگ ، نوشته ها و شعرهایی به صورت كنده كاری مشهود است و تاریخ ۸۰۰ هجری قمری بر آن حك شده است . این سنگ تاریخی اكنون در صحن مطهر ، نزدیك در ورودی به حرم ، در قابی شیشه ای مورد بازدید زائران قرار دارد .
سروده ای در ستایش حسین بن موسی الكاظم (ع)
شهی كه خلق خدا جمله در امـان وی اند مـلایك از شرف و جـاه پاسبـان وی اند
سپهرو مهرو مه وعرش وفرش ولوح وقلم طـفیل ذات شریف و بـلند شـان وی اند
ز جنّ وانس ووحوش وطیور و خیل ملك به سال و ماه و شب و روز میهمان وی اند
امام زاده اعــظم ، حـسینِ بن مـوسی كه مهر و ماه به فرمان ، كنار خوان وی اند
رسید قنبر مفلس به پای بـوسش و بـس ز زائــران وی امروز میزبان وی انـد
خدای خیر دو دنیا به جـمله شـان بدهد چـنان كه جمله هوادار و همعنان وی اند
ز واقـف و مـتولّی ، ز مـالك و سالك كه روز و شب پی تـقبـیل آستان وی اند
