روستای شواز

روستای شواز ، در فاصله ۹۵ كیلومتری جنوب شرقی استان یزد در ادامه سلسله جبال شركوه قرار دارد. پشت روستا متصل به كوه و مقابل روستا باز و منتهی به دشت وسیع است.
این روستا از آبادی های قدیمی یزد است. قبرستان های قدیمی آن چه در شواز و چه در شواز كهنه و قلعه محكم و بزرگ و مرتفع آن ، دال بر كهنگی آبادی است . اما آنچه تاریخ زیست در این منطقه را ، به گذشته ای دور متصل می كند ، وجود سنگ نگاره هایی است كه در یك مطالعه تطبیقی و در مقایسه با سنگ نگاره های كوه ارنان ( كه قدمتی ۷ تا ۱۲ هزار سال دارد) مشابهتی را نشان می دهد كه تاكنون مطالعات باستانی شناسی روی آن صورت نگرفته است.
موقعیت استقرار و شرایط توپوگرافی آن ، كه مشابهت زیادی با روستای توران پشت نیر دارد ، وسعت زیاد كفه طاقستان را ، تحت تسلط خود دارد و كیفیتی اساطیری را به ذهن متبادر می سازد . این ویژگی باعث شده كه بتواند خطر هجوم غارتگران و متجاوزین را كه بیشتر از سمت كفه و منطقه فارس روستا را ، تهدید می كرده خنثی نماید و بدین وسیله دوری فاصله از مركز و شهرهای بزرگ را جبران كند.
قلعه شواز ، نماد استواری علاوه بر موقعیت استراتژیكی روستا ، وجود قلعه رفیع در ارتفاع مناسب و در پیشانی روستا ، ضریب دفاعی آن را دو چندان نموده است.
ایرج افشار در كتاب یادگارهای یزد درباره این قلعه می گوید:”مهمترین قلعه كوهستانی كه در خاك یزد بنا شده ، قلعه رفیع ، محكم و با عظمت و خوش منظر شواز است. این قلعه را بر فراز صخره ای سنگی از سنگ های سخت رسوبی به ارتفاع یكصد متر ، كه از اطراف پرتگاه ها و خاكریزهای تند دارد ، بنا كرده اند و قلعه زیست و زندگی بوده است ، مساحت آن را ۵۰۰۰ متر مربع تخمین زده اند .
دیوارهای اصلی بنا از بیرون سنگی و از درون خشت است . جرزهای اتاق ها و سقف ها نیز غالبا از خشت بنا شده است و جزئی آجر در طاق سردرها به كار برده اند . درگاه ورودی قلعه ، از آجر است . قلعه در طرف شرق گاو ، پهلوی مرتفعی دارد كه از آجر بنا شده است و از آن ، جهت كشیدن آب استفاده می كرده اند.
در سنگی قلعه از نوع سنگ های رسوبی همان تپه است و پاشنه گرد آن نیز از سنگ می باشد .این در بعد از مرمت قلعه توسط میراث فرهنگی به داخل قلعه منتقل شده و به جای آن یك درب چوبی نصب شده است . سقف یكی از اتاق های قلعه ، با تیرهای چوبی از جنس چوب سنجد ، پوشیده شده است.
این چوب نسبت به انواع دیگر از مقاومت و استحكام در برابر فرسودگی ، رطوبت و موریانه خوردگی برخوردار است . مصالح این قلعه از سنگ ، خشت و گل است .
ملاط ها از جنس گل و گاه با كاه خرد شده و ریگ اندود و دیوارها از گل است . خشت ها به لحاظ ساخت و فرم نیز سه گونه است.
مهم ترین قلعه كوهستانی كه در خاك یزد بنا شده ، قلعه رفیع ، محكم و با عظمت و خوش منظر شواز است .
از ویژگی های دیگر این قلعه ، داشتن برج هایی برای دیدبانی و حفاظت از قلعه است كه قسمت هایی از آن با سنگ ازاره و خشت ساخته شده است .
اما نكته قابل توجهی كه در مورد این برج ها وجود دارد ، ساخت آنها است . به نحوی كه پس از ساخت برج با خشت ، نمای آن را جهت استحكام بخشی و افزایش مقاومت در برابر حملات و تهاجم بیگانگان با سنگ كار شده است .
به اعتقاد دكتر جنیدی صاحب نظر در فرهنگ و تمدن پیش از اسلام ، این شیوه برج سازی اقتباسی از فرهنگ ساسانیان و متعلق به معماری آن دوره است. از خصوصیات بارز قلعه سنگی شواز وجود قوس ها متعلق به دوران پیش از اسلام است .برخی از قوس ها ی این دژ ، حالتی میان قوس دایره ای اشكانی ، ساسانی و جناقی پس از اسلام را دارند كه نمونه آن در محل گنجینه آتشكده آذر گشب نیز دیده شده است . بر بدنه سنگی یكی از دیوارهای داخل قلعه ، سنگ نبشته ای متعلق به قرن ۶ كشف شده كه تاكنون در هیچ منبعی به آن اشاره نشده است.
این سنگ نبشته در عین اینكه هنرمندانه نیست بسیار ابتدایی و با نوشتارهای بدتركیب بر روی هم و در مكانی كه در معرض دید همگان نیست به شیوه نامناسب كتابت و حجاری شده است.
براساس مطالعاتی كه بر روی سنگ نبشته های اسلامی استان صورت گرفته هنوز كتیبه ای متعلق به قرن ۶ در بنایی (قلعه ، مسجد ، مدرسه و…) كه به اصطلاح كتبیه ساخت باشد ، دیده نشده است . تمام كتبیه های بررسی شده متعلق به قرن ۶ مربوط به سنگ قبر و سنگ محراب است ، كه نمونه های آن نیز در قبرستان شواز موجود می باشد . اما سنگ نبشته مكشوفه داخل قلعه ، منحصر به فرد است و در تعیین تاریخ قلعه ، دارای اهمیت است. به اعتقاد دكتر جنیدی همانطور كه برجهای ساسانی جهت استحكام بخشی و افزایش توان دفاعی با سنگ نماسازی می شده اند این قلعه نیز به شیوه معماری ساسانی ساخته شده است. چند قطعه سفال خاكستری مكشوفه داخل قلعه كه دو قطعه آن با تزیین به شیوه كنده است احتمالا” از نوع سفال های خاكستری دوره تاریخی می باشند. وجود چند مغازه در داخل قلعه كه در دل سنگ كنده شده اند حكایت از قدمت آبادی و شواز كهنه محلی است .
قبرستان شواز، از قبرستان های عجیب در خاك یزد است. بالای سر وپایین سر قبرها دو تخته سنگ نتراشیده و زمخت و كلفت و پهن به طور عمودی در زمین نصب شده و حدود نیم متر از زمین ارتفاع دارد. بر این سنگ ها هیچگونه مطلبی نقش نشده است . نمای عمومی قبرستان و ترتیب و رنگ سنگ ها و رنگ تیرگی آنها حكایت از كهنگی قبرستان دارد.
این قسمت از قبرستان، كهنه تر از قبرهایی است كه دارای سنگهای مورخ قرن ۶ تا ۸ هجری است. اهم سنگ قبرهای نوشته دار قبرستان به خط نسخ بر روی سنگ ها نامنظم سیاه رنگ طبیعی است . تعدادی هم سنگ قبرهای مرمر از قرن ۱۰ و ۱۱ هجری نیز به دست آمده است.
این قبرستان در حال حاضر روبه تخریب كامل است و اكثر قبرهای آن توسط افراد غیربومی كه به دنبال یافتن اشیا» عتیقه و قدیمی در آن بوده اند تخلیه شده است. سنگ قبرهای آن نیز به گفته اهالی روستا توسط میراث فرهنگی جمع آوری شده است.