وجه تسمیه اشكذر
در تاریخ جدید یزد آمده است كه بنای اشكذر به دست اشكین زال (اشك بن زال) كه از ملوك الطوایف زمان اشكانیان بوده ، بنیانگذاری شده است كه اهالی نیز این موضوع را تایید می كنند و لذا پیشوند « اشك» دقبقا به همین علت می باشد در مورد پسوند « ذر» به دلیل نبودن منبع تاریخی اطلاع دقیقی در دست نیست ، ولی به گفته ی اهالی اشك بن زال زنی داشته به نام « آذر» كه به گفته ی آنها پسوند « ذر» مخفف همان نام آذر در لهجه ی بومب بوده است.نویسندگان كتب تاربخی ، بنای اولیه ی شهر اشكذر را از زمان اشكانیان می دانند . احمد بن حسن بن علی كاتب یزدی ، مولف كتاب تاریخ جدید یزد می نویسد : « در زمان اشكانیان ، اشك بن زال (اشكین زال) كه از ملوك الطوایف بود ، اشكذر را او ساخت » با این توضیح ، اشكذر در زمان اشكانیان به وجود آمده است و قدمت آن به حدود ۲۰۰۰ هزار سال می رسد. عده ای اشكذر را خیلی قدیمی ترمی دانستند و معتقدند كه بنای اولیه ی اشكذر به علت حمله ی شنهای روان در زیر خاك مدفون گشته است . بنای موجود اشكذر ، با احداث قنات كویر به دست اشك بن زال كه منشا آن در نزدیكی صفاییه كنونی در یزد است ، آغاز و شروع به رشد نموده است و مردم در كمال خوشی و آبادانی به كشاورزی می پرداخته اند . این قنات از زمان احداث حدود ۱۲۰ قفیز آب داشته و اراضی بسیاری را به زیر كشت می برده است.
آب و هوای اشكذر
این منطقه فاقد كوهستان و در نتیجه دارای آب و هوای صحرایی با طوفان های توام با شن و ماسه می باشد . تپه های هلالی شكل كه یكی از پدیده های فرسایش بادی است در تمام مناطق مشاهده می گردد به همین علت از زمان های بسیار قدیم برای مصون بودن روستاها از طوفان های كویری ، خانه ها و اماكن اصلی ده به صورت متمركز و مزارع و باغات ، مساكن را محاصره كرده اند .
ویژگیهای طبیعی
شهرستان اشكذر شبیه مثلثی است كه یك رأس آن متوجه جنوب است و در ضلع شمالی آن شهرستان اردكان، در ضلع شرقی آن بخش مركزی و در ضلع غربی آن نیز بخش خضرآباد همین شهرستان قرار گرفته است و با مساحت ۴۵ كیلومتر مربع در ۲۰ كیلومتری شمال غربی شهرستان یزد قرار گرفته است و جمعاً ۱۳۴ آبادی در خود جای داده است ؛ شهرستان اشكذر در دشت یزد – اردكان واقع شده است . در سراسر این دشت برخانهای (تپه‌های شنی هلالی شكل) متعدد كه حاصل فرسایش بادی است، به چشم می‌خورد. گفته می‌شود كه منشأ این شنهای روان ناحیة ندوشن و باتلاق گاوخونی است. به‌طور كلی این ناحیه دارای ویژگیهای آب و هوای صحرایی است. میانگین حداكثر و حداقل دما طی یك دورة كوتاه مدت ۶ ساله (۱۳۵۷-۱۳۶۳ش) به ترتیب حدود ۲۸ و ۱۰ درجة سانتی‌گراد برآورد شده است. میانگین بارش سالانه طی همان سالها ۶۸ میلی‌متر بوده است. شهر اشكذر فاقد رودخانة دائمی است و تنها، رودخانة رحمت‌آباد كه از ارتفاعات خونزا در شمال باختر یزد سرچشمه می‌گیرد، در فصل بارندگی دارای جریان آب است .
بروز طوفانهای شن و ماسه و فرسایش بادی حاصل از آن از ویژگیهای این ناحیه است كه همراه دیگر عوامل نامساعد طبیعی از جمله كمی ریزشهای جوی و كاهش تدریجی منابع آب زیرزمینی، موجب فقدان پوشش گیاهی شده است. در این دشت جانورانی مانند آهو، روباه، خرگوش و گونه‌هایی از پرندگان مانند كبوتر و تیهو وجود دارند.
شهرستان اشكذر در اواسط نیمة نخست سدة حاضر از بخشهای یازده‌گانة شهرستان یزد به‌شمار می‌رفته، و ۲۲۴۵۲نفر را در خود جای می‌داده است. با تغییراتی در حدود سیاسی – اداری كشور، اشكذر هم‌اكنون به عنوان یك شهرستان در استان یزد است و از ۱۳۴ آبادی آن، ۲۶ آبادی دارای سكنه و ۱۰۸ آبادی خالی از سكنه شده كه خود گویای افزایش مهاجرت روستاییان به شهرهای بزرگ است . بر مبنای آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسكن،۲۹۱۷۷نفر ( ۶۲۷۷خانوار) در این بخش سكنی دارند كه۱۵۴۰۱تن از آنان مرد و ۱۳۷۷۶تن زن بوده‌اند. بدین‌سان در مقابل هر ۱۰۰ زن، ۱۱۱ مرد در این بخش وجود داشته است .
ویژگیهای اقتصادی
فعالیت اقتصادی ساكنان اشكذر و دهستان رستاق ، در رشتة كشاورزی، صنایع‌دستی، پیشه‌وری و كارگری است. با وجود مشكلات دسترسی به منابع، كشاورزی مهم‌ترین فعالیت مردم ناحیه به‌شمار می‌رود. درگذشته بیش از ۵۰ قنات، آب موردنیاز كشت را فراهم می‌كرده‌اند كه در ایجاد و توسعة ی روستاها نقش مهمی داشته‌اند. با حفر چاههای عمیق و نیمه‌عمیق متعدد و بهره‌برداری بی‌رویه از آنها و همچنین كمی بارش، به‌تدریج بسیاری از قنات ها خشك و بدون استفاده مانده‌اند. آمار موجود نشان می‌دهد كه در ۱۳۵۸ش، از ۲۲ قنات موجود دربخش اشكذر همگی خشك بوده‌اند، در عوض در همان سال از ۳۷ چاه عمیق و ۲۹ چاه نیمه‌عمیق در این نواحی بهره‌برداری می‌شده است. خشك شدن قناتها، خود عاملی برای مهاجرت روستاییان به شهرها بوده است. این مهاجران اغلب در شهرهای قم، تهران، سبزوار و مشهد سكنی گزیده‌اند. عده‌ای نیز در جست و جوی كار به كشورهای حاشیة ی خلیج‌فارس رفته‌اند.
در اشكذر از دیرباز برای اندازه‌گیری آب از واحدی محلی به نام جرّه یا جرعه – معادل ۱۲ دقیقه آب – و برای اندازه‌گیری زمین از مقیاسی به‌نام قفیز استفاده می‌شده است.
فرآورده‌های كشاورزی اشكذر به‌طور عمده عبارتند از گندم و جو، نباتات علوفه‌ای، دانه‌های روغنی، حبوبات و پیاز كه در كنار آنها نباتات جالیزی، انار، پسته، گوجه‌فرنگی و سیب درختی نیز به عمل می‌آید و اخیراً به علت مساعد بودن زمین، تولید پسته رو به افزایش گذاشته است. چرخاب یكی از نواحی مساعد كشاورزی بخش اشكذر به‌شمار می‌آید كه به‌سبب برخورداری از آب فراوان و خاك حاصل‌خیز در تولید محصولات كشاورزی و جالیزی اهمیت دارد. به‌طور كلی برخی از فرآورده‌های كشاورزی بخش اشكذر به نواحی دیگر استان و نیز سایر استانها صادر می‌شود . در سالهای اخیر، دولت برای تثبیت شنهای روان در این منطقه اقدام به كشت نهال های ویژه ی نواحی كویری مانند تاغ و گز و اسكنبیل كرده است و این خود افزون بر جلوگیری از فرسایش بادی و محافظت از روستاها، در مساعد نمودن نسبی آب و هوای منطقه مؤثر بوده است.
پرورش دام و طیور در كنار زراعت از دیگر فعالیتهای اقتصادی مردم این نواحی است.
ویژگیهای طبیعی این بخش نیز سبب توسعة صنایع‌دستی، به‌ویژه قالی‌بافی به عنوان كمك درآمد خانوارهای ساكن دهستان رستاق است، به گونه‌ای كه كارگاههای نساجی قدیمی (شَعْربافی) به‌تدریج به كارگاههای صنعتی بدل شده است. هم‌اكنون، از كارگاههای متعدد قالی‌بافی،گلیم‌بافی،ریسندگی‌و بافندگی‌الیاف‌و تولیدپارچه‌بهره‌برداری می‌شود. علاوه بر صنایع نساجی، كارگاههای رنگ‌سازی، فیلترسازی، اتاق و تانكرسازی، موزائیك‌سازی، آجر پزی، سنگ‌بری، مواد پلاستیكی و كفش‌دوزی نیز در این بخش فعالیت دارند. از دیگر تولیدات مهم اشكذر، آجر است كه در كارخانه‌ای واقع در سرچشمه تولید می‌شود؛ همچنین از معدن سنگ گچ واقع در نزدیكی روستای عصرآباد به نحو مطلوبی بهره‌برداری می‌شود .
ویژگیهای فرهنگی
مجموعه‌ای از شرایط طبیعی، اقتصادی و فرهنگی موجب علاقه‌مندی ساكنان اشكذر به تحصیل علم بوده است؛ به‌گونه‌ای كه هم‌اكنون۷۵ دبستان، ۲۷ مدرسة راهنمایی، ۱۰ دبیرستان و یك مدرسة فنی و حرفه‌ای در آنجا وجود دارد. عده‌ای نیز برای فراگیری علوم اسلامی راهی مدارس علوم دینی دیگر نواحی به‌ویژه شهر قم می‌شوند .
ساكنان اشكذر، به‌طور عمده مسلمان و شیعه هستند . علاوه بر اماكن متعدد مذهبی مسلمانان، یك آتشكده به‌نام «درب مهر»، متعلق به زرتشتیان، در روستای الله‌آباد دایر است.
آثار باستانی
۱)اسفنجریه ی اشكذر (اسفنجرد)
۲)مسجد جامع اشكذر (مربوط به دوره ی صفوی)
۳)آسیاب آبی اشكذر (مربوط به قرن هشتم ه.ق)
۴)مسجد حاجی رجبعلی اشكذر
۵)قلعه ی قدیمی اشكذر
۶)مسجد ریگ رضوانشهر
۷)باغ وزیر حجت آباد
۸)بادگیر عصرآباد
۹)گنبد تاج در روستای ابراهیم‌آباد
۱۰)قلعه و خندقی در روستای عزآباد ۱۱)خانقاه و آرامگاه سلطان محمودشاه
۱۲)امامزاده سیدحسین در روستای بندرآباد ۱۳)ویرانه‌های شهر كهنه در مجومرد
درباره ی شهر تاریخی اشكذر
این شهر مركز بخش اشكذر در ۲۲ كیلومتری شمال یزد و در ۸ كیلومتری باختر جادة یزداردكان واقع شده است. طول جغرافیایی آن ۵۴ و ۱۳ و عرض جغرافیایی آن ۳۲ و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۱۷۵متر است .
برخی منابع تاریخی یزد، زمان برپایی اشكذر را به دورة ملوك الطوایف‌ِ پارتی و به اشك، پسر زال نسبت داده‌اند . بعید نیست كه این نسبت به سبب شباهت اسمی بوده باشد . ولی به‌طور قطع، اشكذر در دورة اسلامی در ابتدای سدة ۸ق وجود داشته است، چه بناهایی متعدد مربوط به آن دوره در این شهر برپا بوده است. نخستین آنها خانقاهی بوده كه شیخی صاحب كرامت، به‌نام شیخ تقی‌الدین دادا آن را ساخته بوده است. دیگری خانقاهی است منسوب به امیر ركن‌الدین محمد قاضی (د ۷۳۲ق) از اعیان یزد. در این مكانها نیازمندان اطعام می‌شده‌اند. بسیاری از املاك و قناتهای اشكذر نیز به‌صورت وقف اداره می‌شده، و عایدات حاصل از آنها به مصرف درماندگان و نیازمندان می‌رسیده است .
اشكذر در اواسط نیمة نخست سدة حاضر قصبة مركز بخش اشكذرِ شهرستان یزد به‌شمار می‌آمده، و ۲۹۴۳نفر جمعیت داشته است . در نخستین سرشماری عمومی جمعیت كشور در ۱۳۳۵ش، جمعیت شهر اشكذر ۲۲۲۰برآورد شده است . سرشماری های مربوط به سالهای ۱۳۵۵ و ۱۳۶۵ش جمعیت شهر را به ترتیب ۱۷۷۶و ۹۶۳۷نفر گزارش كرده‌اند و آخرین سرشماری جمعیت در ۱۳۷۰ش، گویای جمعیتی معادل با ۱۰۵۵۸نفر (۲۲۳۶خانوار) در شهر اشكذر است. بدین‌سان درصد رشد جمعیت بین سالهای ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۵ش، ۱/۵% و بین سالهای ۱۳۶۵ تا ۱۳۷۰ش ۹/۲% بوده است. جمعیت فعلی شهر در مساحتی بالغ بر ۱/۱۸ كیلومتر مربع به سر می‌برند. آمار موجود نشان می‌دهد كه در میان افراد ۶ ساله و بالاتر ساكن در اشكذر ۴/۶۷% با سواد بوده‌اند كه این نسبت در بین مردان ۶/۷۴% و در بین زنان ۳/۵۹% بوده است.
ساكنان شهر در گروههای عمدة زیر دارای فعالیت اقتصادی هستند: ۸/۱۷% در كشاورزی و دامپروری و ۹/۲۳% در صنعت، ۸/۲۳% در ساختمان و بقیه در سایر گروههای عمده اشتغال داشته‌اند. در كنار فعالیتهای عمدة اقتصادی، صنایع‌دستی از قبیل فرش‌بافی، زیلو بافی، پارچه‌بافی و یك كارخانة جوراب‌بافی در این شهر دایر است .
براساس آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسكن شهرستان یزد از خانوارهای معمولی ساكن این شهر، ۶/۹۷% از برق و ۷/۹۶% از آب لوله‌كشی و ۷% از تلفن در محل سكونت خود استفاده می‌كنند. آب آشامیدنی ۸/۹۷% از خانوارهای شهر از مخزن عمومی تأمین می‌شود. سوخت عمدة مصرفی برای پخت و پز در ۸/۸۸% از خانوارهای معمولی ساكن، گاز و در ۳/۷% نفت سفید بوده است. سوخت عمدة مصرفی برای ایجاد گرما در محل زندگی ۵/۹۵% از خانوارها نیز نفت سفید بوده است.
آثار كهن برجای مانده در اشكذر از این قرار است: یك آسیاب كهن كه سقف آن گنبدی شكل است و برای ساخت آن از آجر استفاده شده، و سقف‌بندی و آجركاری و نقشهای‌هندسی آن‌درخور توجه‌است؛ مسجد جامع اشكذر كه مربوط به سدة ۹ق است؛ ویرانه‌های اسفنجرد و یك قلعة كهن كه گفته می‌شود قدمت آن به هزار سال پیش می‌رسد.
