شهرستان تفت با مساحتی بالغ بر ۷۰۰۰ كیلومتر‌مربع در جنوب‌غربی استان یزد قرار دارد. این شهرستان از شمال به شهرستان یزد ، از جنوب و شرق به شهرستان مهریز و از غرب به شهرستان آباده از توابع استان فارس محدود می‌شود. مهم‌ترن و اصلی‌ترین ارتفاعات این منطقه شیركوه با ارتفاع ۴۰۷۵ متر است. در فرهنگ‌های فارسی ، تفت با معناهای گوناگون آمده است. از آن جمله در فرهنگ معین به معنی گرم شدن ، حرارت ، گرم یا به معنای سبدی چوبین كه در آن میوه جای دهند ، آمده است. معنی اخیر با توجه به آب و هوای خوب تفت نسبت به سایر شهرهای كویری و وجود میوه‌هایی كه در آن به عمل می‌آید به واقعیت نزدیك‌تر است. نام تفت در منابع تاریخی و عرفانی از قرن نهم هجری به بعد همراه با نام شاه نعمت‌اللّه ولی آورده شده است. شهر كنونی تفت دارای ۲۴ محلهٔ كوچك و بزرگ است و به نظر می‌رسد زردشتیان ، بومی تفت باشند. برخی از مهم‌ترین آثار تاریخی این شهرستان عبارت‌اند از : خانقاه تفت ، حسینیهٔ شاه‌ولی ، بازارخان تفت ، مسجد شاه نعمت‌اللّه ولی ، بقعهٔ صفیه و بازار آقا ، قلعهٔ گرمسیر ، حسینیه و مسجد غیاث‌آباد ، عمارت و حمام محمدتقی خان ، باغ و عمارت هشتی ، محلهٔ سلطان‌آباد ، مسجد محلهٔ گرمسیر ، قدمگاه اسلامیهٔ خراشاه ، بقعهٔ شیخ جنید (توران پشت) ، بقعه و مسجد شیخ علی بلیمان بیدادخوید ، مسجد جامع ابركوه ، درخت سرو ابركوه ، گنبد سیروان ، منار و سردر نظام‌الملكی.
نقاط دیدنی
نارین‌قلعه
نارین‌قلعه یا نارنج‌قلعه مهم‌ترین بنای تاریخی شهرستان میبد است. این قلعه از بناهای مربوط به قبل از اسلام است و در دوران مظفریان تعمیراتی در آن صورت گرفت. مساحت این قلعهٔ هفت‌‌طبقه، سه هكتار و دارای برج و بارو و دربندهای متعدد است و بالای تپه‌ای مسلط بر شهر میبد قرار دارد. قطر پایین‌ترین حصار قلعه كه قسمت بزرگی از آبادی میبد را در بر می‌گرفت، پنج و در بعضی قسمت‌ها به بیست متر می‌رسید. هم‌اكنون قسمتی از این حصار هنوز باقی‌مانده است. نارنج‌قلعه دارای اتاق‌های متعددی بود. در حال حاضر قسمت‌هایی از این اتاقك‌های كوچك تودرتو، موجود است و بسیاری از آنها نیز به علت قرار گرفتن در طبقات پایین و ریختن راهروها هنوز كشف نشده است. براساس باورهای شفاهی مردم، بنای این قلعه مربوط به دوران سلیمان پیغمبر است.
آسیاب آبی تفت
این آسیاب باقی‌مانده از هفده آسیاب دایر بر روی قنوات شش‌گانه شهرستان اهرستان است. قدمت آسیاب را بالغ بر دویست سال ذكر كرده‌اند.
چشمهٔ تامهر، تفت
این چشمه در شش كیلومتری جنوب شهرستان تفت قرار دارد و در فصل تابستان همه روزه پذیرای تعداد زیادی از اهالی منطقهٔ (تفت و یزد) ، مسافران گذری یا دیداركنندگان از این استان است. وجه تسمیهٔ آن احتمالاً به علت جریان آبی است كه هر ساله از اوایل بهار تا مهرماه از آن جاری می‌شود.
باغ دولت‌آباد، تفت
باغ دولت‌آباد یكی از باغ‌های معروف ایرانی است كه در زمان محمد تقی خان (دورهٔ زندیه) طراحی و ساخته شد. بخش عمدهٔ آن از جمله عمارت هشتی و بادگیر باغ را كه تخریب شده بود، سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران مرمت كرد. این باغ از قناتی به همین نام (قنات دولت‌آباد) مشروب می‌شده و جریان آب در باغ، اساس استخوان‌بندی طراحی آن را تشكیل میدهد.
باغ دولت‌آباد مجموعه‌ای از ساختمان‌های متفاوت است كه محل اقامت (خان) حاكم وقت و دستگاه حكومتی وی بوده است.
عناصر متشكلهٔ مجموعه چنین است:
عمارت سردر جنوبی، شترخان و اصطبل‌ها، عمارت حرمسرا، عمارت هشتی و بادگیر، آشپزخانه، اتاق‌های خدمه، عمارت بهشت آیین، عمارت تالار آینه، عمارت تهران، عمارت سردر اصلی و آب‌انبار دو دهانه.
جالب‌ترین بنای مجموعه را عمارت هشتی و بادگیر تشكیل میدهد كه تلفیق جریان هوا و آب به زیباترین شكل صورت گرفته است. كاربندی بسیار ظریف سقف هشتی اثر استاد علیاكبر خرمی (معروف به استاد حاجی علیاكبر آخوند) معمار میراث فرهنگی است كه با سیم گل و دم‌گیری گچی به طرزی بسیار استادانه اجرا شده است.
درِ ارسیِ مشبك با شیشه‌های رنگی نیز كه دفتر فنی حفاظت آثار باستانی آن را ترمیم كرده به زیبایی بنا افزوده است. مهم‌ترین امتیاز طراحی عمارت، سعی معمار در انتخاب زوایایی هوشمندانه برای ارائه بهترین دید و منظر به داخل بنا است.
بادگیر باغ دولت‌آباد با ۳۳ متر بلندی از سطح زمین، شاهكار مهندسی و نشانهٔ نبوغ و توانمندی فكر و دست معماران یزدی است. باغ از ردیف‌كاری درختان مختلف برخوردار است كه عمده‌ترین آنها را سرو و كاج و گل سرخ تشكیل میدهد. گونه‌های مختلف درختان میوه نیز به ویژه انگور و انار دیگر فضاهای باغ را در بر می‌‌گیرد. باغ دولت‌آباد به لحاظ هنر بستان پیرایی، فن توزیع آب و غنای طراحی معماری از مجموعه‌های دیدنی كشور محسوب می‌شود و به همین دلیل در فهرست آثار تاریخی به ثبت رسیده است. امید می‌رود با ایجاد شرایط مناسب، امكان تداوم تعمیرات علمی و احیای سایر قسمت‌های مجموعه فراهم آید و در معرض دید جهانگردان داخلی و خارجی قرار گیرد.
غار زمرد (چرخ الماس تفت)
دربارهٔ این غار چنین می‌گویند: هنگامی كه شداد برای ساختن بهشت خود از تمام طلا و جواهرات زمین استفاده كرد، برای بدست آوردن طلا به غار زمرد آمد.
خانیكف بازدید دوازده ساعته یك گروه از درون این غار را شرح میدهد و می‌نویسد:˝نمونه‌سنگ‌های غار نشان‌دهندهٔ رگه‌های نقره و سنگ فیروزه است̏̏. مردم درمورد این غار افسانه‌های بسیار نقل می‌كنند.
مجموعهٔ امام (شاه‌ولی) تفت
مجموعهٔ امام تفت در میدان مركزی شهرستان تفت قرار دارد. این مجموعه شامل مسجد، بقعه، حسینیه، آب‌انبار، بازار و مدرسه است كه با فاصلهٔ بسیار نزدیكی از هم قرار گرفته‌اند.
مسجد
مسجد امام (شاه‌ولی) به دستور خانش‌بیگم خواهر شاه‌تهماسب در قرن نهم هـ.ق ساخته شد.ساختمان مسجد از خشت و آجر و دارای تابستانخانه‌ای با ایوان، گنبد و گرمخانه‌ای در ضلع غربی آن است. بالای گنبد مأذنه‌ای وجود دارد و راه‌پلهٔ دسترسی به آن، از روی گنبد و در ضلع شمالی آن ساخته شده است. فرش‌بام گنبد از آجر خفتهٔ راسته است.
پوشش گرمخانه طاق و تویزهٔ آجری و بصورت كاربندی است. درِ چوبی ظریف و كنده‌كاری شده، كتیبهٔ كاشی معرق به خط نسخ در اطراف در، یك قطعه چوب منبت و آلت‌سازی شده به شكل مثلث كه بالای سردر نصب شده، شبكهٔ گچ‌بری ظریف، نورگیر بالای محراب و سنگ مرمر منصوب در محراب، از ظرایف هنری این بنا است.
بقعه
این بنا شامل دو گنبد بزرگ و كوچك است. در دو طرف گنبد ضلع‌های شمالی و شرقی، راهروهایی وجود دارد. در ضلع غربی آن، راهرو به یك ایوان با سه طاق‌نما و دو ستون نماسازی شده، تبدیل شده است. اختلاف ارتفاع بنا از كف میدان به اندازهٔ هفت پله است.
پوشش بام گنبد، تركیب آجر لعاب‌دار سبز و لاجوردی‌رنگ و آجر ساده است و كلمهٔ علی بر بام گنبد و كلمهٔ یاعلی در ساق آن تكرار شده است. هم‌اكنون، بقعه محل كتابخانهٔ عمومی شهر است.
حسینیه
در حال حاضر حسینیه صورت میدانی را به خود گرفته كه ورودی آن از ضلع شمالی است. در ضلع شرقی و غربی آن، دكان‌هایی ساخته شده كه همگی آنها دایر هستند. تنها قسمت باقی‌ماندهٔ حسینیه كه صورت اصلی خود را حفظ كرده، ضلع جنوبی آن است كه تكیهٔ رفیع و كاشی‌های مسدس فیروزه‌ای‌رنگ دیوارهٔ آن، جلب نظر می‌كند.
آب‌انبار
این آب‌انبار در ضلع جنوب شرقی حسینیه قرار دارد و دارای سردری آجری و سه بادگیر در اطراف خزینه است.
بازار
مصالح ساختمانی بازار خشت و گل و پوشش بام آن اندود كاهگل است. برخی از درهای قدیمی چوبی آن باقی‌مانده است.
مدرسه
ساختمان مدرسه خشتی و ننماسازی آن آجری است. پوشش سقف اتاق‌های مدرسه همگی در جهت طولی بصورت ضربی ساده و در جاهای ضروری جهت جلوگیری از رانش، از میل مهار استفاده شده است. قسمت ورودی ساختمان بصورت گل و بوتهٔ آجری، نماسازی شده است. لبهٔ درگاه‌های ساختمان در قسمت مشرف به حیاط با بكارگیری آجرهای پیش‌ساخته موج‌دار، نماسازی شده است.
پیر ناركی
در ۵۸ كیلومتری شهر یزد و در نزدیكی شهر تفت قرار دارد . زرتشتیان همه ساله از روز مهر تا ورهرام از ماه امرداد ( برابر با ۱۲ تا ۱۶ امرداد ) با گرد هم آمدن در این مكان ، به نیایش اهورامزدا و برگزاری آیین دینی و مراسم سنتی كه با شادی همراه است ، میپردازند. آورده اند كه عروس فرمانروای پارس به نام ( نازبانو ) را این مكان مقدس در خود گرفته است. ( ناز بانو) بر بیابانگردی روشن بین نمایان شده و او را در بنیاد پیر ناركی فرمان میدهد.
