كبوترخانه ها یا كفترخانه های ساختمان هایی كهن هستند كه معمولا‍ْ به شكل استوانه ساخته می شده اند و برای گردآوری كود كبوتر ها و دیگر پرندگان جهت مصارف كشاورزی ساخته می شده است . ساخت چنین بناهایی در اصفهان و یزد و آن پیرامون ها معمول بوده است . كبوتر خانه های كوچك و بزرگ ایران به حسب اندازه میان هزار تا ۴۰ هزار كبوتر را در خود جای می دهند .
شاردن جهانگرد فرانسوی كه در روزگار صفوی از ایران دیدن كرده است می نویسد :
” به باور من ایران كشوری است كه بهترین كبوترخانه های جهان در آنجا ساخته می شود … این كبوترخانه های عظیم ، شش بار بزرگ تر از بزرگ ترین پرورشگاه های پرندگان ماست . در پیرامون اصفهان بیش از ۳۰۰۰ كبوترخانه شمرده اند . ”
در دوره صفویه كه اصفهان پایتخت ایران بوده است ، حدود چهار هزار كبوترخانه در این استان ساخته شده اند. در آن دوره ، زندگی مردم به زمین های كشاورزی وابسته بود و آنها با توجه به كم قوت بودن زمین از كود كبوترها استفاده می كردند ؛ این نوع كود در مقایسه با كود های دیگر ، كاربرد بسیاری بخصوص در جالیز و باغ های انگور داشته است . با چنین نگرشی بود كه كبوترخانه های بسیاری ساخته شدند ؛ این بناها از نظر معماری ، سازه ای خشتی هستند كه از حدود ۴۰۰ سال پیش ، حتی در روستا های دورافتاده اصفهان نیز بنا شده اند .
در كتاب تاریخ هزار ساله شهر رضا آمده است : « فوآ » كه در سال ۱۲۹۶ هجری قمری (۱۸۷۸ میلادی ) از اصفهان به سوی شیراز حركت می كرده ، گفته است ، قمشه – نام قدیم شهررضا – باغ ها و كبوترخانه های زیادی دارد كه ارتفاع آن ها از برج های اصفهان زیادتر است ، ولی ساختمان آن ها به زیبایی برج های اصفهان نیست . هم چنین در نوشته دیگری به سال ۱۳۰۳ هجری قمری آمده است : در درون و بیرون قمشه ، برج های كبوتر بسیاری هستند كه آنها را برای فضله گرفتن از كبوتر ها ساخته اند .
از قرن ها پیش در نواحی و اطراف اصفهان این برج ها وجود داشته اند؛ به طوری كه « ابن بطوطه » در اوایل قرن هشتم هجری قمری از برج های كبوترخانه زیادی در اصفهان یاد كرده است . اما شاید تنها سندی كه تا حدودی قدمت این برج ها را بتواند مشخص كند ، این است كه قازان خان – هفتمین پادشاه سلسله ایلخانی – برای حفظ كبوترها ، شكارچیان را از شكار در نزدیكی كبوترخانه ها منع كرده بود . براساس مدارك مستند و آنچه كه در سفرنامه ها آمده ، در گذشته حدود چهار هزار كبوترخانه در كل استان اصفهان بوده است و در شهررضا نیز حدود ۱۰ كبوترخانه وجود داشته ؛ ولی اكنون دیگر كبوتر خانه ای در شهر باقی نمانده است . در روستای منظریه كه در نزدیكی شهررضا قرار دارد ، ۱۲ كبوترخانه باقی مانده اند كه تعداد آن ها در گذشته به حدود ۳۰ تا ۴۰ اثر می رسیده است . هم چنین از مجموع ۳۰ كبوترخانه ی شهرستان شهررضا ، تنها سه كبوترخانه در فهرست آثار ملی ثبت شده اند .
معماری داخلی كبوترخانه ها
معماری داخلی كبوترخانه ها استثنایی است ؛ عظمت این بنا ها هم به دلیل سترگی و شكوه و هم به دلیل تنوع در فرم اعجاب برانگیز است و این بناها مانند سایر آثار معماری ایرانی هم از عملكرد وافر و هم از فرم زیبایی پیروی كرده است .
طراحی و انتخاب سایت های دایره ای برای ساخت كبوترخانه با فضاهای تو درتو در مقاومت بالای آن نقش داشته است . نقل شده است كه مارها قادر به بالا رفتن از سطوح منحنی مانند استوانه نیستند ، سیاح بزرگ فرانسوی در قسمتی از سفرنامه خود می نویسد : « كبوترخانه های عظیم ایران شش بار بزرگتر از بزرگترین پرورشگاه های ماست . این برج ها را از آجر بنا می كنند و رویش را گچ و آهك می كشند و در تمام سطوح داخلی دیواره برج از بالا به پایین سوراخ هایی تعبیه شده تا كبوتران در آنها آشیانه كنند . »
توجه به ابعاد طرح توسعه افقی و عمودی و ساخت كبوترخانه های پلكانی و طبقه طبقه بودن بنا ، راحتی بازسازی و مرمت را به دنبال داشته است . در مناطق گرم و خشك كه حضور آب جاری امكان پذیر نبوده ، با احداث چاه و ایجاد جایگاه های « آبشخور » امكان استفاده كبوتران از آب را فراهم می ساختند .
كبوترخانه ها و اقتصاد
اهمیت كبوترخانه در اقتصاد ایران چنان بوده است كه غازان خان مغول در كنار سایر اقداماتی كه برای احیای كشاورزی ایران انجام داد ، فرمان هایی برای حفظ و بازسازی و نگهداری كبوتران و كبوترخانه ها صادر كرد و بی انصافی است كه از این همه دانش و تحصیل این آثار بی بهره باشیم و هیچ كاری در خور عظمت آنها انجام ندهیم و هر روز شاهد فروریختن این مواریث فرهنگی و هنری باشیم . متأسفانه عملكرد پرسود این بناهای باارزش كه در كار كشاورزی بنیادی حیاتی دارد ، بر جامعه ما پنهان مانده است . این بناهای شگفت آور ، كارخانه ساخت مرغوب ترین كود شناخته شده جهان هستند .
جهانیان ایرانیان را حساس ترین انسان های جهان معاصر در حفظ و حراست از آثار باستانی خویش می دانند ، لذا بر ماست كه چون گذشته در حفظ مواریث فرهنگی از جمله اندیشه دل سوزانه برای بازمانده این برجهای دل انگیز كبوتران كه هر كدام یك جاذبه توریستی است ، با یكدلی و همكاری سازمان میراث فرهنگی كشور ، سازمان ایرانگردی و جهانگردی ، سازمان حفظ محیط زیست ، وزارت جهاد كشاورزی ، دانشكده های باستان شناسی و معماری و سایر سازمان های مرتبط، همگی در حفظ این آثار اعجاز برانگیز معماری كه زیرساخت ارتقاء صنعت كشاورزی این مرز و بوم است .
