محوطه تاریخی بیستون در شهرستان هرسین استان كرمانشاه واقع است و از اعتباری مضاعف در تاریخ ایران باستان برخوردار است. محوطه تاریخی بیستون در مكانی استراتژیك و مسلط بر سر راه مهم اتصال دهنده ی فلات ایران به بین النهرین قرار گرفته و از دوران باستان مورد استفاده بوده است. محوطه تاریخی بیستون آثاری از پیش از تاریخ تا حكومت های اسلامی در خود جای داده . آثاری همچون : غار شكاچیان – مر خریل – مر تاریك – مر آفتاب – مر دودر – تپه نادری – سراب بیستون – جاده حاشیه سراب – بقایای گورستان قدیمی – دژ تاریخی مدفون – نیایشگاه شاهنشاهان ماد – نقش برجسته داریوش بزرگ – مجسمه هركول – نقش برجسته میتریدات دوم شاهنشاه اشكانی – نقش برجسته گودرز – سنگ بلاش – پرستشگاه شاهنشاهان پارتی – بقایای شهر باستانی هخامنشیان و پارتیان – بقایای بناهای ساسانی – كتیبه فرهاد كوه كن – بقایای پل ساسانی – بقایای سد ساسانی – سنگ های تراشیده ساسانیان – كاروانسرای ایلخانی – بنا های ایلخانی – كاروانسرا های صفوی – وقف نامه شیخ علیخان زنگنه – پل بیستون و آثار پراكنده دیگری در بیستون قرار دارد .
دلیل آن كه همه این آثار در یك جای قرار داشته این بوده است كه این محل بدون تردید از مكان های مقدس ایرانی شناخته می شده زیرا آب مظهر پاكی و روشنانی فراوان از دل كوه بیستون به بیرون روان است و داریوش بزرگ هم به دلیل اهمیت موقعیت كرمانشاه و كوه های صخره ای آن و آثار بزرگ نیاكان آریایی اش این مكان را برای كتیبه ارزشمند بیستون انتخاب نموده است .
وجه تسمیه
این محل در گذشته بغستون نام داشته به معنی جایگاه بغ، و آن به سبب اعتقاد روحانیون زرتشتی به این قسمت بوده كه آن را نماد بغ(خدا) می دانسته اند، بعدها در اثر كثرت استعمال و مرور ایام به بیستون تغییر لفظ داده است.
كتیبه بیستون
كتیبه بیستون ( كتیبه داریوش ) بزرگترین كتیبه جهان، نخستین متن شناخته شده ایرانی و از آثار هخامنشیان واقع در شهرستان هرسین در سی كیلومتری شهر كرمانشاه بر دامنه كوه بیستون است. سنگ نبشته بیستون یكی از مهمترین و مشهورترین سندهای تاریخ جهان و مهم ترین متن تاریخی در زمان هخامنشیان است كه شرح پیروزی داریوش بزرگ را بر گوماته مغ و به بند كشیدن یاغیان را در سه زبان پارسی باستان ، عیلامی و بابلی نشان می دهد. متن پارسی باستان در ۴۱۴ سطر و پنج ستون است .
نقش برجسته و كتیبه داریوش كبیر مدركی كلیدی برای رمزگشایی خط میخی بود. در واقع به واسطه ی كتیبه بیستون بود كه سر هنری راولینسون كار طولانی و پرزحمت خود را كه منتهی به خواندن خط میخی فارسی باستان در سال ۱۸۴۷میلادی شد را آغاز كرد. كتیبه بیستون را ملكه كتیبه های شرق باستان و لوح روزتای آسیا لقب داده اند. این اثر در تاریخ ۱۵/۱۰/۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسیده است.
سنگ نبشته بیستون در ارتفاع چند ده متری از سطح زمین و بر دامنه رو به جنوبی كوه پراو ساخته شده است و از آثار به جای مانده از پلكانی در قسمت بالایی كوه بیستون احتمال می رود كه سنگ تراشان از این راه برای رسیدن به محل استفاده می كرده اند و پس از پایان كار پكان را به منظور غیرقابل دسترس كردن اثر تراش داده اند. سنگ نبشته بیستون بر سنگ هایی از جنس آهك ایجاد شده كه از آثار رنگ لعاب قهوه ای مانندی كه پس از همراه شدن با ذرات اكسیده شده آهك و همچنین بقایای سربی كه در چند سطر نخست اثر دیده شده است به نظر می آید در پایان كار برای افزایش طول عمر اثر تمام نمای آن را با اندودی ناشناخته پوشانده اند.
مجسمه هركول
مجسمه هركول كه به نظر می آید تندیسی از تجاوز اسكندر گجستك و حكومت سلوكیان به ایران باشد در بیستون در سال ۱۳۲۷ هجری هنگام احداث جاده آسفالته همدان به كرمانشاه در دامنه كوه كشف شد . پیكره هركول شخص نیرومندی را نشان می دهد كه به پهلوی چپ به روی نقش شیری در سایه درختی لمیده است و در دست چپ پیاله ای از شراب در دست دارد و دست چپش را بروی پای راستش قرار داده است . سر مجسمه هركول در سال ۱۳۸۰ كنده و دزدیده شده بود كه پس از چند سال كشف و دوباره به جایگاه اصلی خودش برگشت . درازای این تندیس ۱۴۷ سانتی متر است . پشت تندیس هركول كتیبه ای از زمان سلوكیان وجود دارد كه مفهوم آن به این شرح است : ” به سال ۱۶۴ ماه پانه موی هركول فاتح درخشان هیاكینتوس پسر پانیاغوس به سبب نجات كل امن – فرمانده كل – این مراسم بر پا شد . ” كه خوشبختانه این سلسه توسط مهرداد و تیرداد پارتی در هم كوبیده شد و سلسله شاهنشاهی ایرانی اشكانیان جایگزین آن شد و دوباره ایران رو به فرهنگ كهن خود رفت و دست متجاوزان را كوتاه نمود .





بیستون كجاست؟
بیستون، مجموعه ای تاریخی در فاصله حدود 30 كیلومتری شرق كرمانشاه است كه یكی از معتبر ترین آثار باستانی جهان می باشد. این مجموعه و مناظر طبیعی آن در سال 2006 میلادی توسط سازمان یونسكو در فهرست میراث فرهنگی جهان ثبت شد.
بیستون كرمانشاه كوهی كه همواره مورد توجه افراد در قرون گذشته بوده است امروزه نیز از مهم ترین جاذبه های گردشگری استان كرمانشاه می باشد و از جهات بسیاری برای این استان و مردم تمامی ایران و جهان حائز اهمیت است. این كوه از نظر ورزشی از اهمیت بالایی برخوردار است چرا كه بیستون كرمانشاه هفتمین صخره مرتفع جهان را در خود قرار داده است. آب و هوای مساعد و پیشینه تاریخی و ادیانی كه در این شهر وجود داشته اند نیز بر محبوبیت و شهرت بیستون كرمانشاه افزوده اند و این شهر را برای بسیاری از هموطنان و گردشگران خارجی به عنوان مقصدی برای سفرهایشان پررنگ كرده اند.
نامگذاری بیستون:
نام بیستون از واژه بغستان به معنی جایگاه خدایان میآید. احتمالاً نام باستانی آن باگاستانا (بغستان) بودهاست. بیستون در اصل و در آغاز «بغستان» نام داشتهاست؛ كه از دو واژهٔ «بغ» به معنی خدا و «ستان» كه پسوند مكان به معنی جایگاه و سرزمین است تشكیل شدهاست و روی هم به معنی «جایگاه خدایان» بودهاست. (واژهٔ بغ به معنی خدا، امروز نیز در نام شهر بغداد هست كه نامی فارسی و به معنی خداداد است)
نخستین اشاره به این جایگاه در كتاب دیودوروس سیكولوس بود كه در آن بخشی از نوشتههای كتزیاس یونانی دربارهٔ بیستون آورده شدهاست. در این اشاره سنگنبشته بیستون كنده شده به دست سمیرامیس ملكه اسطورهای آشوری معرفی شده و بیستون را (Bagastanon oros) معرفی كردهاست. در آن اشاره به بیستون آورده شده بود كه كوه بیستون به اهورامزدا پیشكش شدهاست.
واژه بیستون در زبان پهلوی «بَهیستان» و سپس «بَهیستون» شد. این واژه در سدههای نخست اسلامی «بهستون» و امروزه بیستون خوانده میشود. یادآوری میگردد شكل واژهای كه امروزه «بی ستون» به معنی «بدون ستون» گفته میشود، از گویشهای محاورهای بوده و فاقد اعتبار است.

بیستون یكی از معتبرترین آثار باستانی جهان می باشد
آثار مهم در بیستون:
از خصوصیات بارز منطقه بیستون وجود چندین اثر تاریخی و دیدنی دیگر در حواشی آن است كه از معروف ترین آنها :1- غار شكاچیان، 2-مر خریل، 3-مر تاریك، 4-مر آفتاب، 5–مر دودر، 6–تپه نادری، 7–سراب بیستون، 8–جاده حاشیه سراب، 9–بقایای گورستان قدیمی، 10–دژ تاریخی مدفون، 11–نیایشگاه شانشاهان ماد، 12–نقش برجسته داریوش بزرگ، 13– مجسمه هركول، 14–نقش برجسته میتریدات دوم شاهنشاه اشكانی، 15–نقش برجسته گودرز، 16–سنگ بلاش، 17–پرستشگاه شاهنشاهان پارتی، 18–بقایای شهر باستانی هخامنشیان و پارتیان، 19–بقایای بناهای ساسانی، 20–كتیبه فرهاد كوه كن، 21–بقایای پل ساسانی، 22–بقایای سد ساسانی، 23–سنگ های تراشیده ساسانیان، 24–كاروانسرای ایلخانی، 25–بناهای ایلخانی، 26–كاروانسرا های صفوی، 27–وقف نامه شیخ علیخان زنگنه، 28– پل بیستون و آثار پراكنده دیگری در بیستون قرار دارد.
دلیل آن كه همه این آثار در یك جای قرار داشته این بوده است كه این محل بدون تردید از مكان های مقدس ایرانی شناخته می شده زیرا آب مظهر پاكی و روشنانی فراوان از دل كوه بیستون به بیرون روان است و داریوش بزرگ هم به دلیل اهمیت موقعیت كرمانشاه و كوه های صخره ای آن و آثار بزرگ نیاكان آریایی اش این مكان را برای كتیبه ارزشمند بیستون انتخاب نموده است.
كوه بیستون كرمانشاه شگفتیهای مهیجی از تاریخ و قدرت دورههای پادشاهی ایران را به خوبی بیان میكند و راز و رمزهای جذاب باستانی بسیاری را در دل خود نهفته است.
مهمترین آثار بیستون:
كتیبه بیستون:
كتیبه داریوش پر اهمیتترین و معتبرترین كتیبهای میباشد كه تاكنون در جهان شناسایی شده و این اثر ارزشمند به عنوان یكی از میراث فرهنگی بشری از سوی سازمان یونسكو به رسمیت شناخته شده و ثبت جهانی شده است. در سال 522 قبل از میلاد داریوش كبیر نقشی از خود، فروهر، دو تن از بزرگان پارسی، گومات مغ و نه تن از شاهان مغلوب را بر دیارهی كوه بیستون كرمانشاه حك میكند. و علاوه بر این نقش فرامین و اندرزهای خود را به صورت كتیبهای بر دل كوه بیستون حجاری میكند.
داریوش شاه در این كتیبه شرح فتوحات خود را به خط میخی و به سه زبان پارسی باستان، عیلامی و بابلی بر دل سنگ نگاشته است. عظمت این كتیبه به گونهای است كه فقط زبان پارسی باستان آن دارای 414 سطر میباشد. در این كتیبه داریوش شاه علاوه بر شرح فتوحات خود از اهورا مزدا خدای نیكی بسیار یاد كرده و انسانها را به راست گفتاری و نیك كرداری دعوت كرده است. در ادامه ترجمه چند جمله از این كتیبه را برای شما آوردهایم:تو كه از این پس شاه خواهی بود، خود را قویاً از دروغ بپایی اگر چنان فكر كنی كشور من در امان باشد. مردی كه دروغ گو باشد او را سخت كیفر ده.ستون پنج بند شش: داریوش شاه گوید آن كه اهورا مزدا را به پرستو چه زنده چه مرده، بركت از آن او خواهد بود.

كتیبه داریوش پر اهمیتترین و معتبرترین كتیبهای میباشد
فرهاد تراش:
در دامنهی كوه بیستون كرمانشاه، اثری تاریخ قرار دارد كه در دل خود هزاران معما و روایت را پنهان كرده است. دیوار بزرگی كه در این منطقه وجود دارد، با نامهای فرهاد تراش، فراتاش و تخت فرهاد در بین مردم شناخته شده است. داستانهای بسیاری در مورد دلیل پیدایش این اثر ارزشمند وجود داره؛ بعضی از قصد نوشتن وصیت نامه داریوش اول میگویند، بعضی معتقدند این مكان برای نگاشتن داستانهای تاریخی خسرو پرویز ساسانی ساخته شده و خیلی از ایرانیها هم باور دارند كه فرهاد تراش اثر فرهاد كوهكن، قهرمان داستان نظامی گنجوی بوده كه از عشق شیرین، همسر خسرو پرویز این دیوار را به این شكل از دل كوه بهوجود آورده است.

عكس فرهاد تراش بیستون
مجسمه هركول:
مجسمه هركول كه به نظر می آید تندیسی از تجاوز اسكندر گجستك و حكومت سلوكیان به ایران باشد در بیستون در سال 1327 هجری هنگام احداث جاده آسفالته همدان به كرمانشاه در دامنه كوه كشف شد. پیكره هركول شخص نیرومندی را نشان می دهد كه به پهلوی چپ به روی نقش شیری در سایه درختی لمیده است و در دست چپ پیاله ای از شراب در دست دارد و دست چپش را بروی پای راستش قرار داده است. سر مجسمه هركول در سال 1380 كنده و دزدیده شده بود كه پس از چند سال كشف و دوباره به جایگاه اصلی خودش برگشت.
درازای این تندیس 147 سانتی متر است . پشت تندیس هركول كتیبه ای از زمان سلوكیان وجود دارد كه مفهوم آن به این شرح است: ” به سال 164 ماه پانه موی هركول فاتح درخشان هیاكینتوس پسر پانیاغوس به سبب نجات كل امن – فرمانده كل – این مراسم بر پا شد . ” كه خوشبختانه این سلسه توسط مهرداد و تیرداد پارتی در هم كوبیده شد و سلسله شاهنشاهی ایرانی اشكانیان جایگزین آن شد و دوباره ایران رو به فرهنگ كهن خود رفت و دست متجاوزان را كوتاه نمود.

مجسمه هركول در بیستون كرمانشاه
نقش برجسته مهرداد دوم:
نقش برجسته مهرداد دوم یكی دیگر از آثار پر ارزش بیستون كرمانشاه است كه حوالی سنگ نوشته داریوش جا خوش كرده است. این اثر یادگار حكومت اشكانیان در ایران است و نمایش دهندهی مهرداد دوم، شاه اشكانی، به همراه ۴ نفر از مردان سیاست آن زمان است كه روبهروی مهرداد قرار گرفتهاند.
كتیبهای همراه این نقش برجسته نیز در این محل دیده میشود كه به خط یونانی نگاشته شده و افراد حاضر در نقش برجسته را معرفی میكند. كنار نقش برجسته مهرداد ، كتیبه شیخ علی خان زنگنه، یكی از حاكمان كرمانشاه قرار دارد. این كتیبه به خط ثلث است و از دیدنی های تاریخی بیستون كرمانشاه محسوب میشود. شیخ علی خان در زمان شاه عباس دوم صفوی وزیر بوده و در این كتیبه متنی با محتوای یك وقف نامه از خود به یادگار گذاشته است.

نقش برجسته مهرداد دوم یكی دیگر از آثار پر ارزش بیستون كرمانشاه است
سراب بیستون، زیبایی طبیعت سبز و آبی در جوار كوه بیستون:
سراب زیبای بیستون در پایین كوه بیستون قرار دارد و منظرهی جذابی به آثار تاریخی این كوه، همچون سنگ نوشته داریوش و مجسمهی هركول دارد. این آبی زیبا كنار سبزینگی گیاهی این منطقه قاب قشنگی از بیستون كرمانشاه روبهروی شمه قرار میدهد كه بعد از بازگشت از این شهر در ذهنتان ثبت خواهد شد. این سراب در نزدیكی كاروانسرای شاه عباسی مربوط به دوره صفوی و ایلخانی مربوط به دوره ساسانی، جا گرفته است.
