موقعیت جغرافیایی
فیروزه یكی از شهرستان های نیمه شمالی استان خراسان رضوی است. این شهرستان از شمال و شرق به بخش مركزی شهرستان نیشابور، از جنوب به بخش میان جلگه نیشابور، از شمال غربی به بخش سرولایت نیشابور، و از غرب به بخش های مركزی و مشكان شهرستان خوشاب و بخش مركزی شهرستان سبزوار، محدود می گردد.
این شهرستان بین ۳۶ درجه و ۳ دقیقه تا ۳۶ درجه و ۳۳ دقیقه عرض شمالی و ۵۸ درجه و ۹ دقیقه تا ۵۸ درجه و ۴۱ دقیقه طول شرقی گسترش یافته است.
مركز این شهرستان شهر فیروزه است كه در ۲۰ كیلومتری شمال غرب شهر نیشابور و ۱۴۵ كیلومتری غرب شهر مشهد- مركز استان- و ۱۱۵ كیلومتری جنوب شهر قوچان و ۹۰ كیلومتری شرق شهر سبزوار واقع است.
این شهر از سطح دریای آزاد ۱۱۷۰متر ارتفاع دارد. شهرستان فیروزه بر اساس آخرین تقسیمات كشوری در سال ۱۳۸۶ دارای ۱۵۸۶ كیلومتر مربع وسعت و شامل دو بخش مركزی و بخش طاغنكوه است .
جغرافیای طبیعی
به طور كلی بیشتر مساحت شهرستان از نظر ریخت شناسی سطح زمین ، حالت هموار و دشت دارد. شیب زمین در تمام شهرستان به سمت كالشور نیشابور است كه در جنوبی ترین نقطه آن جریان دارد.(كال شور نیشابور كه پس از عبور از دشت نیشابور به كالشور سبزوار می پیوندد ، حدود ۶ كیلومتر از مرز طبیعی شهرستان فیروزه با بخش میان جلگه نیشابور را تشكیل می دهد.)
شیب عمومی در بخش مركزی از شمال به جنوب و در بخش طاغنكوه از شمال غربی به جنوب شرقی است كه در نهایت به كالشور ختم می گردد . وجود همین شیب باعث شده رودخانه های فصلی(كال) بار و ماروسك همراه با چند مسیل (كال كوچك) دیگر نقش زهكش آب های سطحی و جاری منطقه در زمان بارش داشته و آب های سطحی را به كالشور كه به كویر مركزی ایران می ریزد ، انتقال می دهند.
پست ترین نقطه ارتفاعی شهرستان در جنوبی ترین قسمت شهرستان و در جنوب روستای رهن كاریز در بخش مركزی و در حاشیه شمالی كالشور ۱۰۸۲ متر از سطح دریا ارتفاع دارد.
از نظر توپوگرافی(ناهمواری ها) و ژئومورفولوژیكی (شكل های سطح زمین) به دو قسمت كوهستانی و مرتفع و قسمت هموار و دشت تقسیم می شود.
الف – قسمت كوهستانی و مرتفع
در شهرستان سه محدوده كوهستانی وجود دارد كه بیشتر در دهستان های بخش طاغنكوه و دهستان فیروزه بخش مركزی قرار دارند .
بیشتر قسمت های دهستان تحت جلگه هموار است و ناهمواری و ارتفاعاتی كمی در شمال غربی این دهستان (شمال روستای دولت آباد و غرب روستای امیر آباد ) وجود دارد كه جزو كوه های شمالی شهرستان محسوب می گردند.
كوه های شمال غربی وشمالی بخشی از دامنه های جنوبی رشته كوه های بینالود محسوب می شود. كوه های غربی نیز جزو رشته كوه جغتای می باشد.
۱- كوه های شمال غربی
در دهستان طاغنكوه شمالی قرار داشته و مرز میان بخش سرولایت نیشابور و بخش طاغنكوه را تشكیل می دهد. بلندترین قسمت این كوه ها قله جازندر است كه با ۲۰۷۵ متر ارتفاع بلندترین نقطه شهرستان است .این كوه ها در افزایش بارش های منطقه و تامین آب های زیرزمینی و تعدیل دمای هوا در روستاهای گرماب شاهزاده ، رباطی ، مرزان ، فهنه ،كارجی، جمبرجوق و كلاته ها و مزارع دره های كوچك نقش مهمی دارد.
۲- كوه های شمالی
بین دهستان فیروزه بخش مركزی و دهستان طاغنكوه شمالی بخش طاغنكوه قرار دارد. بلندترین قله این مجموعه كوهستانی قله ایلان لی با ۱۹۴۲ متر در شمال روستای سلیمانی می باشد. از قله های معروف دیگر این كوه ها می توان به قله های خانم سر و سی سر اشاره كرد. وجود معدن مشهور فیروزه در این كوه ها از اهمیت خاصی برخوردار است.این كوه ها در تامین آب های زیرمینی و تعادل هوا در دو سوی دامنه شمالی و جنوبی خود نقش بسزایی دارند. روستا های بتو ، سلیمانی در دامنه جنوبی این كوه ها قرار دارند. مخروط افكنه بزرگ روستای سلیمانی از مناطق حاصلخیز و كشاورزی شهرستان محسوب می شود.
روستا های معدن بالا و پایین ، زاونگ ، رباطی بلوچ ها ،وزیریه در دامنه شمالی این كوه ها قرار دارند.
۳- كوه های غربی
این كوه ها قسمتی از رشته كوه جغتای از كوه های غربی استان خراسان رضوی محسوب می شود. این كوه از حوالی روستا های گرماب بزرگ ، زروند و شوریاب در طاغنكوه جنوبی شروع شده و با امتداد به سمت غرب پس از عبور غرب طاغنكوه شمالی و بخش مركزی شهرستان خوشاب ، وارد محدوده مرزی شهرستان سبزوار با جوین و جغتای می شود.
بلندترین قلل این كوه ها كه در منطقه به كوه های طاغنكوه جنوبی معروف هستند ، عبارتند از : قله دوشاخ (قلعه جوق – قلعه جیك) با ۱۹۲۱ متر ارتفاع در نزدیكی روستای قلعه یزدان و قله جیستی (برجسته – كله قندی) با ۱۹۴۴ متر ارتفاع در نزدیك روستای شورگشت.
این كوه ها نیز در تامین آب های زیرزمینی و تعادل دمایی در حدود ۲۰ روستا و ده ها كلاته و مزرعه در دهستان های طاغنكوه جنوبی و شمالی نقش مهمی دارد.
ب- قسمت هموار و دشت
تمامی محدوده هموار و دشت شهرستان بخشی از دشت بزرگ نیشابور قسمت محسوب می گردد . قسمتی هموار دهستان فیروزه بخش جنوبی جلگه ماروس می باشد. ( لازم به یاد آوری است كه در لهجه های مختلف خراسانی به سرزمین های هموار جلگه گفته می شود اما در معنای علمی و جغرافیایی این سرزمین ها دشت هستند.) دهستان تحت جلگه نیز هموار بوده و در ادامه جلگه ماروس قرار دارد. رودخانه های ماروس و بار در تامین خاك و آب این قسمت دشت نقش مهمی دارند. دشت طاغنكوه كه شمال و جنوب آن كوهستانی است نیز قسمتی از دشت نیشابور محسوب می گردد و دارای خاك حاصلخیز است و قطب كشاورزی شهرستان است. محدودیت منابع آب در تمام سطح شهرستان ،كشاورزی را تهدید می كند.
زمین شناسی
تمام قسمت های دشت و هموار از آبرفت های دوره كواترنر( دوره چهارم زمین شناسی) و مخلوطی از شن و ماسه و خاك رس پوشیده شده است.گنبد های نمكی و لایه گچی در دهستان فیروزه كه شرایط را برای ایجاد معادن گچ و نمك فراهم كرده ، نیز متعلق به همین دوره میوسن است.
بخش جنوبی دشت و حاشیه شمالی كالشور آبرفت ها و ماسه های بادی با درصد شوری بالا وجود دارد. وزش باد دیزباد (با جهت شرقی – غربی )در این منطقه سبب فرسایش خاك می گردد.
در كوه های غربی بیشتر سنگ های آذرین قلیایی دوره كرتاسه دیده می شود.در دامنه های جنوبی كو های شمالی آبرفت های دوره ائوسن كه فرسایش كوه ها به وجود آمده شرایط را برای ذخیره آب های زیر زمینی فراهم كرده است.
تأثیر وضعیت مورفولوژیكی منطقه بر روی استقرار سكونتگاهها به گونه ای است كه در قسمت كوهستانی و دامنه ای روستاهای معدود، با فاصله و جمعیت نسبتاً زیاد و برخورداری از آب چشمه استقرار یافته و باغداری در آنها رواج دارد. برعكس در پهنه وسیع دشت روستاهای متعدد با برخورداری از آب چاه و زراعت آبی محصولات یكساله استقرار یافته اند.
آب و هوا
از نظر آب و هوای شهرستان دارای آب و هوای معتدل كوهستانی است كه البته بین نواحی كوهستانی و دامنه ها با دشت اختلاف دمای محسوسی وجود دارد. در قسمت های جنوبی شهرستان آب و هوا به شرایط بیابانی نزدیك می شود.
متوسط دمای هوای شهرستان با توجه به نبود ایستگاه هواشناسی ، به كمك اطلاعات ایستگاه هواشناسی نیشابور (نزدیك ترین ایستگاه هواشناسی به منطقه) حدود ۱۴ درجه سانتی گراد تعیین می گردد. بطور كلی دمای هوا از شمال به جنوب منطقه بطور محسوسی افزایش می یابد.
متوسط بارش منطقه حدود ۲۴۰ میلیمتر است كه از ۲۸۰ میلیمتر در ارتفاعات شمال غربی و غربی تا ۲۲۰ میلیمتر در جنوب بخش مركزی متغییر است.
در این منطقه با توجه به همجواری دشت و كوهستان و تفاوت آب و هوایی بین آنها، بادهای محلی فراوانی می وزد كه مهمترین آنها از سمت جنوب شرق و شرق ، باد دیزباد می باشد كه در سمت جنوب بخش شدیدتر است و از غرب و شمال غرب باد قوچان كه نسبتاً خنك و مرطوب است منطقه را تحت تأثیر قرار می دهند.
پوشش گیاهی منطقه هم تحت تأثیر اقلیم و بویژه بارش قرار دارد كه در بخش های شمالی و كوهستانی شرایط مناسب تری دارند و باعث گسترش فعالیت های دامداری در این قسمت شده اند.
