پیشینه تاریخی :
الكساندر خودزكو ، كنسول روس در گیلان درست در همین زمان در كتاب معروف خود در باره آن می نویسد :
(( مركز كرگانرود آبادی هشتپر و والی آن بالاخان است كه فرمانده قشون تالش محسوب می شود و سراسر این ایالت بطور موروثی به وی به تیول واگذار شده است . چهار دهه بعد نصرت اله خان سردار امجد نوه بالاخان در اواسط دوره ناصرالدین شاه قاجار عمارت اطاقسرا را با معماری اروپایی بنا نمود كه نماد و سمبل هشتپر ( تالش فعلی ) گردید . هشتپر ( تالش فعلی ) و سایر مراكز حكومتی در تالش از ساحل دریا فاصله داشتند . به همین خاطر مراكز بازاری و بنادر كوچكی مانند : كرگانرود ، شفارود ، آلالان و حویق در مصب رودهای تالش ایجاد شدند كه اهالی تالش از این طریق با بنادر روسیه داد و ستد می نمودند . بنابراین در قرن ۱۹ میلادی مراكز سیاسی و اقتصادی تالش از یكدیگر جدا افتادند و بهمین خاطر شهر تمام عیاری در این ناحیه شكل نگرفت از اینرو تا انقلاب مشروطه هشتپر ( تالش ) بعنوان مركز سیاسی تالش از بازار ساحلی كرگانرود فاصله داشت . رابینو در این زمینه چنین می نویسد : (( …. بازار نزدیك دریا ، شامل ۶۰ دكان و در حدود ۱۵ كلیه چوبی است و محل اقامت خانها در هشتپر ( تالش ) می باشد . )) در سال ۱۲۸۶ بر اثر وقایع انقلاب مشروطه عمارت اطاقسرا و ابنیه پرامون آن به آتش كشیده شد و به حكومت خانهای كرگانرود پایان داده شد و هشتپر (تالش ) تا سه دهه بعد محلی متروكه بود . در عوض بازارهای ساحلی نقش اداری ناحیه را نیز به عهده گرفتند . بطوریكه در قانون تقسیمات كشوری سال ۱۳۱۶ بازار شفارود مركز بخش خمسه طوالش گردید . پس از اشغال ایران بدست ارتش شوروی در جریان جنگ دوم جهانی ( شهریور ۱۳۲۰ ) روسها جاده ای بین انزلی ، آستارا از میان تالش احداث كردند تا بهتر تداركات جنگی متفقین را از جنوب ایران به جبهه جنگ آلمان انتقال دهند . در این ارتباط ساختن پل بر روی كرگانرود در نزدیكی هشتپر (تالش ) موجب برتری موقعیت مكانی آن نسبت به بازار ساحلی كرگانرود گردید ، بطوریكه در طی ۴ سال بازار ساحلی كاملاً متروكه گردیده و ادارات دولتی آنجا نیز به هشتپر ( تالش ) منتقل شدند . بدنبال این تحول مركز شهرستان خمسه طوالش كه در ۲۲ مرداد ۱۳۲۳ به شهرستان تبدیل شده بود ، در ۱۸ آذر ۱۳۲۴ از شفارود به هشتپر (تالش ) منتقل گردید . زیرا شفارود در حاشیه جنوب شرقی شهرستان قرار داشت كه با توجه به وسعت ، شكل و امتداد طولی طوالش پاسخگوی نیازهای اداری شهرستان جدید نبود . هسته اولیه شهر تالش از یك ردیف دكان و خانه های چوبی طبقه بالا و یا پشت آن تشكیل شده بود كه در دو سوی پل امتداد جاده احداثی روسها مستقر شده بودند . اندكی بعد گسترش و تنوع فعالیت های بازار ، كوچه های مسگران و گلسرخ ( خیابان مولوی و خیابان شهید افزرازی كنونی ) را بوجود آورد و بتدریج بافت شهری در امتداد جنوبی جاده و به سمت شرق گسترش یافت بدین ترتیب بود كه هسته اولیه شهر جدیدی بنام هشتپر (تالش ) بوجود آمد . و در سال ۱۳۲۶ خورشیدی مركز شهرستان تالش رسماً به هشتپر ( تالش ) انتقال یافت و نخستین فرماندار تالش به نام شمس امیری بعنوان فرماندار این شهر تعیین گردید .
موقعیت جغرافیایی :
تالش سرزمین پرشكوه و نازنینی است كه دست روزگار ، مانند پهلوانان تراژدی ، بزرگترین عزّت ها و گرانبارترین مشقت ها را بر آن آزموده است . امروز چون بر این سرزمین اهورایی پای می نهیم ، آن را بسانی می بینیم كه بر گذشته پرشكوه خود غبطه و غصه می خورد ولی به محض آنكه پای در دشت و چمنزارهای آن می نهیم ، جلال و جبروت و شوكت دیروز آن فرا یادمان می آید . از یك سو ، دشت پهناور << آق اولر >> را می بینید كه بر گرداگرد آن كوههای زیبای تالش ، بسان دلبران طناز و سروناز دست در دست هم داده و به دور آن حلقه زده اند و در سویی دیگر تپه ماهورهایی را می بینی كه سر بر بالین ناز بالش كوههای تالش نهاده و به خوابی هزار ساله فرو رفته اند و خیال برخاستن ندارند . تالش از نخستین ساكنان نجد سرزمین پهناور ایران ، پیش از آمدن آریایی ها بوده اند و این نكته ای است كه اكثر ایران شناسان در مورد آن اتفاق نظر دارند . اگر در تاریخ به كندوكاو بپردازیم ، ردپای تالشان را در نبردهایی كه كوروش برای كشورگشائی كرده می بینیم ، رشادت و مهارت زوبین اندازان تالش تا آن حد بود كه كوروش در هر جنگی كه در پیش داشت از جنگاوران دلاور تالش استمداد می طلبد . امروز پیش از هر زمان دیگر بر ما معلوم گشته است كه پیشینه تاریخی و تمدن تالش در منطقه ای بسیار وسیع تر از آنچه ، امروز نام تالش را بر خود دارد ، اطلاق می شده است . در باره حدود جغرافیای تالش ، همینقدر می توان گفت كه از حد شمال به آستارا ، جنوب به رضوانشهر ، از شرق به دریای خزر و از غرب به اردبیل و خلخال محدود بوده و با وسعتی حدود ۶/۲۲۱۵ كیلومتر مربع بین ۵۵ – ۴۸ درجه طول شرقی و ۴۸ – ۳۷ درجه عرض شمالی در غرب دریای خزر و شمالغربی و ساحلی و در دهانه دره كرگانرود قرار دارد ، بطوریكه پیشكوههای جنگلی رشته كوههای تالش از شمال غربی كوه ناله بند و هره دشت و در جنوب غربی كوه سیاه داران بر شهر اشراف دارند . عرض جلگه ای در این مكان حدود ۶ كیلومتر میباشد . ارتفاع شهر از سطح دریاهای آزاد ۵۴ متر است كه بعلت مجاورت با كوهستان و نزدیكی به دریا در مرز آب و هوای معتدل و مرطوب و مدیترانه ای واقع شده است . میانگین بارش سالانه ۱۱۱۱ میلیمتر و تبخیر سالانه ۶۷۱ میلیمتر محاسبه شده است . شهرستان تالش بر اساس نتایج آخرین طرح آمارگیری جمعیت در سال ۱۳۷۵ با وسعت شهری آن زمان و با احتساب نرخ رشد دارای تعداد ۴۲۳۶۷ نفر جمعیت شهری و ۱۳۲۳۴۸ نفر جمعیت روستائی می باشد . گویش مردم تالش ، تالشی است و از زمانهای دور به این زبان تكلم می كنند . زبان تالشی بیشتر از زبان فارسی به زبان پهلوی قدیم ( زبان ایرانیان باستان ) نزدیك است .
