سه كوهه یا سه كوهه ، یكی از آبادی های بسیار قدیمی سیستان و مربوط به دوران قاجار است كه در ۳۰ كیلومتری جنوب غربی زابل واقع شده است . بنای اصلی آن از سه قسمت به هم پیوسته ارگ جنوبی ، ارگ شمالی و ارگ میدانی تشكیل شده است .
ارگ جنوبی
شامل یك حیاط مركزی با مجموعه ای از اتاق ها در اطراف و یك ایوان بلند و باریك در ضلع شمالی می باشد و متعلق به حاكم آن زمان بوده است .
ارگ شمالی
این قسمت معروف به فلك سر ( ملك سار ) است و از وسعت كمتری نسبت به ارگ جنوبی برخوردار است . این قسمت استراحتگاه حاكم و همرا او بوده است . نمای بیرونی چند ضلعی و تمام سطح گنبد و طاق ها ی آن پوشیده است
ویژگی معماری
مصالح مورد استفاده از كاه گل ، خشت خام و ملاط های گچ و خاك می باشد
یكی از نكات قابل تامل در این بنا معماری كهن آن است نشان دهنده بخشی از تاریخ معماری این منطقه را در حدود ۳۰۰ سال به تصویر می كشد بنای مذكور در مركز روستای سه كوهه بر بالای تپه ای نسبتا مرتفع كه گردا گرد آن را دشتی نسبتا هموار قرار گرفته است قرار دارد این بنا در زمینی مرتفع و مستطیل شكل با مساحت ۳۷۰۰ متر مربع كه تنها راه ورودی آن قسنت شرق است كه با یك سراشیبی تند به میدان روستا راه پیدا می كند، ورودی دیگر آن در قسمت غربی است كه نسبتا تخریب گشته و در میان خانه های روستا محصور گشته است وجه تسمیه سه كوهه در لهجه محلی سكو تلفظ می گردد .
این نام بنا بر نظر بعضی افراد گرفته شده از كلمه سكایی یا سكاها است . ولی این نظر در مقابل نظریه ایی كه بنا به اظهارات افراد محلی ، گفته می شود مردود است . و بنا به اظهارت ، این منطقه زمانی به خاطر در مسیر قرار داشتن آب رودخانه زیر آب بوده و بعدها بخاطر تغییر مسیر رودخانه هیرمند بتدریج خشك شده و از زیر خاك بیرون آمده ابتدا این سه برآمدگی از آب بیرون آمده و به صورت سه جزیره در بین اب نمایان بوده كه مردم به این دلیل به آن سكوهه یا سكوا می گویند و بر روی آن بنایی از خود بیادگار گذارده اند .
تاریخچه اثر
قلعه سه كوهه یكی از قلعه های معروف سیستان می باشد كه در دوران افشاریه تا اواخر دوران ناصر الدین شاه قاجار آباد و معمور بوده و به عنوان آخرین كرسی نشین سیستان به ثبت رسیده است . بنیانگذار آن خاندان سرابندی بوده است كه در فرایند مهاجرت در دوره نادر شاه وارد سیستان می شوند . اوج حیات سیاسی و نظامی این قلعه مربوط به زمان ناصر الدین شاه قاجار است بگونه ایی كه در جریان تكاپو های استعماری دولت انگلستان و جدا سازی بخش هایی از ایران نقش بازدارنده مهمی را ایفا نموده و در لشكركشی به هرات نقش فعالی را عهده دار بوده است .سردار علیخان سربندی اولین كسی بود كه به حكومت مركزی دولت ایران گردن نهاد و پرچم ایران را در سال ۱۲۳۱ه ش برفراز قلعه سه كوهه بر افراشت .
حاكم قلعه در زمان افشاریه میر قنبر خان بوده و پس از وی میر كوچك خان كه قلعه جنوبی به نام اوست و فرزندانش لطفعلی خان و بعد برادرش علیخان كه حاكمان بعد سیستان هستند كه علیخان اولین كسی است كه نسبت به ایران اظهار تابعیت كرده و دختر بهرام میزرا یكی از شاهزاده خانم های ایرانی را به همسری گرفت و به خانواده سلطنتی متصل شد كه برج فلك سر را برای این نو عروس بپا كرد .
پس از علیخان كه توسط برادرزاده اش ( تاج محمد الدین سردار پردل خان ) در برج فلك سر به قتل رسید . دیگر جانشینان سربندی ها بطور محلی حكومت كردند و حكومت از این خاندان گرفته شد و به امرای قائن داده شد ولی سربندی ها بطور محلی حكومت كردند شواهدی بدست آمده كه در این قلعه ضرابخانه سكه بوده كه در آن زمان بنام حاكم سكه ضرب می شد
موقعیت اسقرار قلعه
بنای مذكور در مركز روستای سه كوهه بر بالای تپه ای نستا مرتفع كه گرداگرد آن را دشتی نسبتا هموار فرا گرفته است قرار دارد این بنا در ۳۳ كیلومتری جاده زابل به زاهدان طول جغرافیا ۲۸ ، ۲۶ ، ۶۱ و عرض ۴۴ ، ۴۶ . ۳۰ قرار گرفته است . از شمال غربی به قلعه سام و از شمال شرقی به دشت هایی كه صورت نیم دایرهای بزرگ روستا را فرا گرفته و از جنوب به روستای دل آسا و از غرب به اراضی روستای لوتك می این بنا را می توان پس از كوه خواجه یكی از بلند ترین عارضه در دشت سیستان ذكر كرد كه توسط بشر ساخته شده است .
این بنا در زمینی مرتفع و مستطیل شكل با مساحت ۳۷۰۰ متر مربع كه تنها راه ورودی آن قسمت شرقی كه با یك سراشیبی تند به میدان روستا راه پیدا می كند ، ورودی دیگر آن در قسمت غربی است كه نسبتا تخریب گشته و در میان خانه های روستا محو گشته است . قابل ذكر است ارگ سوس كه در واقع سومین برآمدگی یا سومین كوه این اثر است با مساحت ۲۰۰۰ متر مربع در قسمت شمال غربی قلعه به فاصله حدود ۲۰ متر قرار دارد كه در حال اضر بصورت مسكونی از آن استفاده می شود كه گمان می رود و از شواهد چنین به نظر مآید كه روزگاری این ارگ و قلعه لبه هم پیوسته بوده اند
تاریخچه اثر
اگر بخواهیم از قدمت قلعه گفته باشیم باید به گذشته بسیار دورتر و قبل از نادرشاه برگردیم . خود سه كوهه همانطوری كه گفته شد از قبل وجود داشته است و بعنوان یكی از شهر های بزرگ سیستان مطرح بوده است . در زمان نادرشاه افشار چون جمعیت منطقه سیستان كم بوده است جهت افزایش جمعیت منطقه ، نادرشاه مایل بوده در مدت كوتاه بر جمعیت سیستان بیفزاید، از روش كوچ اجباری استفاده كرد و فرمان داد صدها خانوار از اقوام سربندیهای قبایل چادر نشین ایالت شیراز را به آنجا بفرستند رئیس قبیله میرقنبر تحت عنوان كلانتر در سكوهه مستقر شد.
در این زمان هر چند كه جمعیت سیستان چندان زیاد نیست اما از نژادهای گوناگونی تشكیل شده است كه عبارتند از ایرانیهای بومی منطقه سربندیها كه به فرمان نادرشاه به این ناحیه نقل مكان كرده اند جانشینان میرقنبر عبارت بودند از پسرش میر كوچك سپس نوه اش محمدرضاخان و بالاخره میرخان . به علت كم توجهی حكومت فتحعلی شاه به این منطقه دور افتاده تقریبا بطور مستقل عمل میكرد او به پیروی از همسایگان بلوچ خودش بیش از پیش به زمین هایی دست گذاشت كه به قبایل كیانی تعلق داشت و او پس از مرگ پنج فرزند بر جای گذاشت ، محمود رضا خان ، علیخان ، شاهنوازخان ، سردار محمد و محمدرضا ، محمد رضا هم از لحاظ عرف و هم از لحاظ شرع رییس قبیله به شمار می آمد
بنابراین او بدون هیچ مخالفتی میراث پدری را تصاحب كرد اما چون هفت پسر از خود باقی گذات و برای پسر ارشدش لطفعلی خان ارجحیت خاصی قایل بود با صلب امتیاز از برادر خود علیخان و بر خلاف آداب و رسوم رایج منطقه وی را به جانشینی خود منصوب كردعلیخان اولین كسی بود كه تسلیم حكومت ایران شد و پرچم ایران را روی سه كوهه به سال ۱۸۵۲ میلادی برافراشت علیخان رییس طایفه سربندی نسبت به ایران اظهار تابعیت نموده و با ازدواج با یك شاهزاده خانم ایرانی مقتخر گردید ( دختر بهرام میرزا )
و پس از بازگشت به سیستان برج گوشه شمالی سه كوهه را جهت اقامتگاه نوعروس و همسر تازه خویش برپاساخت وآن را برج فلك سر نامید .
پایان حكومت علیخان سرابندی :
یكی از رویدادهای مهمی كه درمنطقه سیستان درآن زمان رخ داده بوداین بودكه علیخان سربندی به دست پسر عموی خود تاج محمد دین سردار پردل خان در برج فلك سر به قتل رسیده بود.این واقعه یكی از رویداد های مهم این ناحیه بوده است كه بیلو شرح مفصلی از آن را در گزارشات مـأ موریت در سیستان ذكر كرده است بدین طریق بود كه علیخان سربندی دوران حكومتش در سیستان به پایان رسید وسردار پردل خان جای او را گرفت ، كه حكومت او تا حدود یكصد سال پیش ( اواخر قاجاریه ) ادامه داشته است گفتنی ها حاكی از آن دارد كه در آنجا ۱۲۰۰ خانه گلی وجود داشته است و در نقشه های جغرافیا سه كوهه را به منزله یكی از بزرگ سیستان ضبط كرده اند كه حدود بیش از هزار نفر جمعیت و ۵۰ سرباز درآنجا مستقر بوده است .
بر اساس پرس وجویی كه از كهنسالان روستا به عمل آمده میگویند در این قلعه سكه ضرب میشده است و همینطور چاهی در ضلع جنوبی قلعه وجود دارد كه به هنگام جنگ جسدها را داخل آن می انداختند، این چاه بسیار عمیق بوده به طوریكه هنگامیكه اهالی سنگ در آن میانداخته اند صدای آن شنیده نمی شده است امروزه از این نقطه چاله ای باقی مانده است كه خاك آن را پر مرده است . به هر حال این قلعه بخشی از تاریخ سیستان است كه مسایل سیاسی و اجتماعی زیادی درآن رخ داده است و بخشی از تاریخ چند صد ساله اخیر سیستان را یدك می كشد .
