آرامگاه كوروش بزرگ، مهم ترین اثر مجموعه ی پاسارگاد؛ كه در دوره ای به « مشهد مادر مقدس » شهرت داشت، از سال ۱۸۲۰ به بعد به عنوان آرامگاه كوروش، شناسایی شد. بنای آرامگاه، میان باغ های سلطنتی قرار داشت و از سنگ های عظیم كه درازای بعضی از آنها به هفت متر می‌رسد، بنا شده است.
كوروش در ۵۲۹ پیش از میلاد در آرامگاه خود در پاسارگاد دفن شد . اسكندر هنگام عبور از ایران ، بر سر مزار كوروش رفت و دید كه دَرِ آرامگاه را باز كرده اموالش را غارت كرده اند. وی برآشفت و عامل آن را كه شخصی به نام پولیماك بود، كشت و چون كتیبه ها را كه به خط ایرانی از قول كوروش بر سنگ حك كرده بودند خواند، دستور داد تا متن یونانی آن را نیز در زیر متن ایرانی حك كنند .
آریستوبولوس به عنوان شاهد عینی توصیفی از آرامگاه دارد كه آریّان رومی آن را نقل كرده است و همین روایت است كه باعث تشخیص آرامگاه كوروش شده است . به دلیل اهمیت درجه اول این روایت عین آن را می آوریم : «در پارس ، آرامگاه كوروش در میان بوستان شاهی واقع بود. در همه جانب این بنا باغی پُر از درختان گوناگون درست كرده بودند كه توسط نهرهایی سیراب می شد و از انبوه سبزه پُر بود. خود بنا از دو قسمت تشكیل می شد. قسمت زیرین را با تخته سنگهای مكعبی تراشیده به صورت (سكّویی ) مكعبی برآورده بودند. بالای آن اطاقی ساخته شده بود كه از سنگ بود و سقفی نیكو داشت و درِ آن چنان كوچك بود كه مردی میانه اندام بسختی می توانست به درون آن وارد شود. در آن اطاق تابوتی زرین گذارده بودند كه كالبد كوروش در آن نهفته شده بود، و كَتی (تختی ، نیم تختی ) كنار تابوت نهاده بودند كه پایه هایش از زر ناب بود و روكشی از پارچة بافت بابل داشت و زیر آن قالیهایی انداخته بودند، سرخ رنگ . بر فراز این نیم تخت هم یك پیراهن و دیگر جامه های بافت بابل گذاشته بودند. شلوارهای مادی ] = شلوار چرمین با زیورهای رنگارنگ و جامه های ارغوانی رنگ آنجاگذارده بودند (بعضی از آنها به رنگهای دیگر هم بود) و نیز شمشیرهایی و گوشوارهای زرین گوهرنشان هم بود ] كونتوس كورتیوس سپری و كمانی سكایی را هم افزوده است و استرابو از پیاله های گرانبهایی كه در آنجا دیده بوده اند، یاد می كند . یك میز نیز در میانة اطاق بود. تابوتی كه كالبد كوروش را نگه داشته بود، درحد میانی این نیم تخت جای داشت . ساختمان كوچكی در نزدیكی آرامگاه و در میانة باغ ساخته بودند. این ساختمان برای مغانی بود كه آرامگاه كوروش را نگهبانی می كردند و این شغل را از زمان كمبوجیه ، پسر كوروش ، پشت به پشت در خاندان خود نگه می داشتند. از كیسة شاهی هر روز یك گوسفند به علاوة مقدار معینی آرد و باده به این موبدان داده می شد و نیز هر ماه یك اسپ نزدشان می فرستادند تا برای كوروش قربانی كنند. آرامگاه كتیبه ای داشت با خط فارسی ] = پارسی باستان [ ، كه بر روی آن چنین نگاشته شده بود: «ای مرد! من كوروشم ، پسر كمبوجیه ، كه شاهنشاهی پارسی را بنیان گذارد و شاه آسیا بود. پس بر این بنای یادبود من رشك مبر»
آرامگاه از تخته سنگهای آهكی سفید مایل به زردی ساخته شده است و دو قسمت دارد: سكّوی سنگی توپُر با شش پله ، و اتاقی با سقف شیب دار بر فراز پلة ششم . مقدار زمینی كه زیر این بناست ، ۱۵۶ مترمربع (۱۲*۱۳ متر) است . ارتفاع بنای سنگی آرامگاه ۱۱ متر است . پلة اول ۱۷۰ سانتیمتر بلندی دارد و پله های دوم و سوم هر كدام یك متر، و سه پلة دیگر هر كدام ۵۵ سانتیمتر. پهنای هر پله حدود نیم متر است . اتاق ۵ر۳ متر طول و ۱۰ر۲ متر ارتفاع دارد. در سمت مغرب این اتاق ، دری سنگی به ابعاد یك متر در ۳ر۱ متر وجود داشته است .
درون دو تخته سنگ بزرگی كه سقف آرامگاه را می سازد تهی است ، و این امر برخی را به این تصور انداخته است كه شاید قبر اصلی كوروش و زنش در همین حفرة درون سقف بوده است (سامی ، ۱۳۷۵ ش ، ص ۴۵ـ۴۷؛ نیز رجوع كنید به فرصت شیرازی ، ص ۲۲۹). آرامگاه كوروش در ایران تنها یك نمونة تقریباً مشابه دارد و آن «گوردختر» در بُزپَر (بزپار) در صد كیلومتری جنوب غربی كازرون است كه از دورة آخر هخامنشی است و احتمالاً آرامگاه كوروش جوان ، پسر داریوش دوم ، بوده است ( رجوع كنید به شهبازی ، ۱۳۵۰ ش ، ص ۹۲ـ۹۹؛ ایرانیكا ، ذیل r” ¦ “Bozpa ). در دورة اتابكانِ فارس (مظفریان ) پیرامون آرامگاه ، مسجدی ساخته بودند و در دیوار جنوب غربیِ اتاقِ آرامگاه ، محرابی كَنده و آیاتی از سورة فتح به خط ثلث نقر كرده بودند .
راه شاهی در دورة هخامنشی از شمال به جلگة مرغاب وارد می شده و از روی رودخانة پلوار می گذشته و از كنار آرامگاه به تنگ بلاغی می رسیده است.
