سفیدكاری با گچ كه در دوره اشكانیان تكامل یافت نخست پوشش دیواره های خشتی بود به منظور آنكه این دیوارها را از آسیب رطوبت محفوظ بدارد. اما در همان حال خاصیت تزیینی نیز داشت، زیرا از زشتی دیوارهای گلی می كاست و خاصه در زینت دیوارهای آجری و سنگی معمول در دوران بعد یعنی دوره ساسانی نیز بسیار موثر و مفید بود. از دلایل دیگر رواج گچكاری در هنرهای وابسته به معماری ایرانی آن بود كه گچ كاری ارزان و كار با آن بسیار ساده بود و ار طرفی در مصرف وقت، انرژی و هزینه نیز صرفه جویی می شد به همین دلیل در دورانی كه معماری ایرانی شیوه پارتی را دنبال می كرد ( یعنی دوران اشكانی و ساسانی) استفاده از تزئینات گچ بری در داخل و خارج بناها بسیار رواج یافت و این سنت بر خلاف سنت دوران پیشین و شیوه پارسی( شیوه معماری دوران ماد و هخامنشی) بود كه از حجاری و نقش برجسته و یا آجر لعابدار برای تزیین بنا استفاده می كردند.
طرح های ظریف و سایه روشن های دقیق بوجود آمده در هنر گچ كاری بسیار مورد توجه ایرانیان قرار گرفت به طوری كه بعد از گرویدن به اسلام نیز در دوران سلجوقی( شیوه رازی) و ایلخانی و تیموری( شیوه آذری) نیز استفاده از هنر گچ كاری همچنان از سر گرفته شد و به عنوان نمونه محراب الجایتو در مسجد جامع اصفهان ، اوج گچ بری دوران ایران اسلامی لقب گرفته است.
به عقیده پرفسور پوپ: ایرانیان سبك و فنون گچبری را به چنان ظرافت و تنوعی رساندند كه هیچ ملت دیگری در استعمال این ماده با ایشان برابری نمی كند.
سیر هنر گچبری ایران
تنها ایرانیان بودند كه گچبری را به پایه یكی از هنرهای زیبا رساندند و گچبری مشبك را به شكل ساده آن افزودند. شاید مشهورترین نمونه گچبری مشبك را بتوان در طبقه ششم عالی قاپو واقع در میدان نقش جهان یافت. همان كه تالار نوازندگان نام گرفته و هنرمند ایرانی توانسته با بكار گیری صحیح و دقیق و ظریف گچبری مشبك ، نوعی اتاق آكوستیك برای موسیقی ایجاد كند.
در همان دوران قبل اسلام نیز هنر گچبری دارای زیبایی افسون كننده ای بوده است . طرح های گوناگون و پیچیده ای كه اغلب به رنگهای متنوع درخشانی آراسته می شد در آن زمان ها در چشم بیننده منظره باشكوهی بود. البته ویرانه های از هم گسیخته كه از كاخ های گچبری شده دوره ساسانی و اوایل دوران اسلامی به جای مانده است، آن جلال و شكوه اصلی را نمی تواند نشان دهد.
تجربه هایی كه از تزیین ظرف های سفالی حاصل شده بود به استادان گچبری بسیار كمك كرد. این ظرف ها فایده عملی داشت و برای سرد كردن آب در تابستان به كار می رفت، ولی ضمنا تجملی نیز بود و خانواده های ثروتمند روی آن ها را به انواع طرح ها از كنده كاری و نقش برجسته می آراستند. طراحان از تجربه ای كه در تكامل این هنر ، یعنی تزیین با ماده ساده واحد، آموخته بودند برای پیش رفت گچبری در معماری استفاده كردند.
سیر هنر گچبری ایران
بیشتر نقوش بكار رفته در هنر گچبری جنبه تزیینی و كاملا تجریدی دارد و حالت واقگرایی در آنها به ندرت به چشم می خورد. در گچبری های دوران ساسانی نقوش حیوانی كه به روش خاص، دقیق و اعجاب برانگیزی دارای نمودهایی از خلاصه نگاری است ، می توان اشكال گراز، طاووس و غزال را مشاهده كرد و به همارت استاد گچبر پی برد و از طفی رد پای هنر سنگ تراشی و تجربیات حاصله از آن را نیز در این نقوش مشاهده كرد.
استفاده از مجسمه انسانی به صورت گچبری در هنر پیش از اسلام خاصه در دوران اشكانی قابل مشاهده است. در دوران اشكانی از مسمه سر انسان در تزیینات معماری استفاده می شد كه بیشترین آنها را می توان در قصرهای سنگی واقع در هترا دید كه از این نقش در تزیینات طاقها استفاده شده است و طرز به كار بردن آنها در ادوار بعد ، در سبك معماری رومیایی و گوتی فرانسه، مورد تقلید قرار گرفت. این اشكال در ابتدا فقط تمثیلی بود. نیم تنه هایی در منطقه كیش بدست آمده ( شهری در بین النهرین) كه تاج هایی به سر دارند كه از آن می توان مقام سلطنتی آنها را معلوم ساخت. اما در همین نقوش نیز هیچ گونه عنصر شبیه سازی در چهره بكار نرفته و مهم شناخته نشده است. شاه در اینجا تنها مظهر قدرت، شخصیت و مجری وظایف مقدس است و شخص معینی نیست.
سیر هنر گچبری ایران
در دوران بعدی یعنی دوران ساسانی هرچند تاثیرات هنر یونانی ، رومی و بیزانسی شدت یافت و به تبع آن باید دیدگاه های واقع گرا افزایش می یافت ، اما این واقع گرایی تنها در موضوعات هنری نمود یافت نه در شكل اجرای آثار. توضیح آنكه در هنر ساسانی اعم از گچبری و نقش برجسته ، موضوع ممكن است واقعیت تاریخی و ثبت یك رویداد مهم باشد اما در پرداخت تناسبات و تزئینات هم چنان دیدگا های نمادگرا حفظ شده اند.
متاسفانه به دلیل منع هنر پیكره سازی در دوران اسلامی اگرچه هنر گچبری نابود نشد اما بسیار تضعیف شد و از ترقی بازماند. بسیاری از آثار گچبری دوران ساسانی شكسته و خورد شد و از نظر هنر پیكره تراشی و پیكره سازی پست و زشت جلوه نمود.
سیر هنر گچبری ایران
تنها چیزی كه از هنر گچبری زنده ماند را می توان در درون كاخها جست. هنر گچبری به صورت لاینقطع در تزیینات كاخ های ایرانی از دوران ساسانی تا دوران معاصر پی گرفته شد . ردیف طاقچه های گود ، مانند آنچه در قصرهای خلفا در سامره دیده می شود، و نقوش گچبری دیوارها، مانند آنچه روس ها در قصرهای سلجوقی ترمذ یافته اند، یا در حفاری هایی كه از طرف موزه متروپلیتن در نیشابور به عمل آمده همه نشان از تزئیناتی تجریدی و ساده ام نشانه كمال و زیبایی هنر در این ادوار دارد.
هنر گچبری دوران اسلامی توانست راه خود را با تكیه بر نقوش انتزاعی و هندسی در هنر اسلامی نیز باز كند به طوری كه نمونه های بی نظیر هنر گچبری اسلامی را می توان در مساجد خاصه در محراب ها به خوبی مشاهده كرد. به عنوان نمونه محراب مسجد بزرگ شیراز، مسجد جامع بسطام و مسجد میدان ساوه نمونه هایی از عالی ترین هنر گچبری اسلامی را در خود جای داده اند.
