گلابتون دوزی

وجه تسمیه: گلابتون: ابریشم غاژ كرده و به صورت پنبه معلوج درآمده، رشته زر و سیم… و كیف و جیب به ریسمان زر كه آن را گلابتون نیز خوانند طلایی باشد كه از حدیده (پاورقی) كشیده به هیات ریسمان­های باریك ساخته باشند و آن را اكنون در ایران گلابتون گویند. (پاورقی) در جلد دوم دایره­المعارف فارسی به سرپرستی رضا اقصی آمده: گلابتون تاری است كه در زری بافی و نقده كوبی به كار می­رود و در انواع قیمتی. مغز آن ابریشم است و بر گرد آن رشته­های نازكی از نقره آمیخته با طلا می­پیچند معمولا مقدار طلای این رشته­ها دو تا سه درصد است اما در گلابتون بعضی از زری­های عصر صفویه تا ۵۰% طلا به كار رفته است.

گلابتون­دوزی كه در نقاط مختلف ایران به: كم­دوزی، گلدوزی، برودری­دوزی و كام­دوزی معروف است. به گلهای برجسته­ای اطلاق می­شود كه با رشته­های نقره یا طلا در روی پارچه می­دوزند. بطور كلی گلابتون­دوزی به دوختهایی اطلاق می­شود كه با استفاده از نخ­­های ابریشمی روكش طلایی یا نقره­ای روی پارچه انجام می­گیرد. در حال حاضر گلابتون­دوزی با الیاف طلا یا نقره در ایران مرسوم و رایج نیست و گلابتون­دوزان به جای استفاده از الیاف طلا یا نقره، از نخ­هایی كه دارای روكش فلزی زرد یا سفید بوده و عمدتا در كشور پاكستان تولید می­شود مورد استفاده قرار می­دهند.

به روایت تاریخ ، یكصدوپنج سال پیش از میلاد مسیح بنا به یك سنت، دولت چین برای بر سر مهر آوردن همسایه ، قط عاتی از پارچه ای زربفت و زردوزی شده را همراه با نمایندگانی به ایران فرستاد و ۷۳۳ سال بعد، یعنی در سال ۶۲۸ میلادی ، هنگامی كه هراكلیوس دستگرد را تصرف و غارت كرد، گرانبهاترین غنایمی كه بدست آورد زردوزیهای ایرانی بود و همین روایت تاریخی باعث شد تا این تصور در اذهان بنشیند كه برای اولین بار زردوزی از چین به ایران راه یافته، حال آنكه نتیجه كاوش های باستانشناسی در روسیه حكایت از آن دارد كه در سده ی سوم پیش از میلاد زردوزی و تولید پارچه های زربفت در ایران رواج داشته و ایرانیان به وسیله ی نخ های زرین كه به ظرافت تابیده شده بود تصویر برگ مو و پیچك را بر روی پارچه ی پشمی دوخته و در قرنهای بعد سوزن دوزی های بیزانس ، همسایه ی ایران، تقلیدی از فرآورده های ایران بود منتها با مرغوبیتی بیشتر و رنگها یی خیره كننده.

با هجوم مغولها، عناصر هنر چینی نیز به زردوزی ایران راه یافت و اگرچه هیچ اثری از زردوزیهای این دوره در دست نیست، ولی ادامه ی آن قط عا به قرن پانزدهم ، شانزدهم و هفدهم میلادی كشیده چه آنكه شاردن در سیاحت نامه ی خود بارها ظرافت زردوزی ها، گل دوزیهای ایرانی را كه به زعم خودش برتر از گلدوزیهای اروپائیان و تركان بوده ستوده است .

گلابتون دوزی از زمان هخامنشیان تا كنون رواج داشته و به كشورهای دیگر صادر می‌شده است و با استفاده از نخ‌های ابریشمی با روكش طلا یا نقره برروی پارچه‌های اطلس، ماهوت، پشم، مخمل و كرباس با نقش‌های اسلیمی ختایی، محرابی، بازوبندی، ترنج و محرماتی تزیین می‌شوند

دوختی است كه با استفاده از نخهای ابریشمی با روكش طلائی و نقره ای روی پارچه انجام می گیرد. در حال حاضر گلابتون دوزی با الیاف طلا یا نقره در ایران رایج نیست و به جای آن از نخهایی كه روكش فلزی زرد یا سفید دارند ، روی پارچه های مخمل،ابریشم، تافته،اطلس،ماهوت ، پشم و حتی كرباس انجام می شود.

در گلابتون دوزی ، ابتدا نقش مورد نظر روی پارچه منتقل می شود و پس از آن به وسیله ی سوزن و نخ گلابتون خطوط اصلی طرح را دوخته ، سپس به دوخت متن و كناره ها می پردازند. این دوخت در بندر عباس ، میناب ،بندرلنگه،اصفهان، شیراز، تهران،كردستان، قزوین، تبریز، كاشان،یزد وبخشهایی از بوشهر، شوش و شوشتر هنوز هم رایج است.

گلابتون دوزی طلایی است كه از حدیده كشیده و به هیات ریسمان­های باریك ساخته باشند و گلابتون­دوزی نوعی دوزندگی است كه جنبه تزیینی دارد و در آن نخ گلابتون به كار می­رود. در حال حاضر گلابتون­دوزی با الیاف طلا به هیچوجه در ایران رایج نیست و گلابتون­دوزان به جای استفاده از نخ طلایی كه دارای روكش فلزی زرد یا سفید است و عمدتا در كشور پاكستان تولید می­شود، استفاده می­كنند و به كمك قلاب نقوش متنوعی كه اكثرا نیز ملهم از بینش و برداشت شخصی­شان است بر روی پارچه می­دوزند.

تولیدكنندگان اصلی مصنوعات گلابتون­دوزی شده دراستان هرمزگان بیشتر زنان و دختران خانه­دار هستند و بطور كلی در شهرهای بندرلنگه، بندرعباس، میناب و اكثر نقاط روستایی شهرهای یادشده، كمتر خانواده­ای را می­توان یافت كه زنان و دختران آن با هنر گلابتون­دوزی آشنایی نداشته باشند. اگر چه كلیه مناطق استان هرمزگان استفاده از شلوارهای زنانه با دمپایی زری­دوزی شده رسم است و نیز پیراهن­های زنانه با سرآستین و پیش­سینه و دور یقه گلابتون­دوزی شده، رواج دارد علاوه بر این برای لبه پرده، دیواركوب، پشتی، كوسن و غیره استفاده می­شود. معهذا شكل و نوع محصولات بستگی به سلیقه و نظر مشتری دارد. مرسوم این است كه تولیدكنندگان بعد از اخذ سفارش ابتدا پارچه را كه معمولا از جنس «كرپ ناز» و «سالمز» و یا «پولیستر» و دارای رنگ سبز، مشكی، زرد، آبی، فیروزه­ای و نارنجی و… است. بر مبنای الگوی مورد درخواست مشتری بریده و ابتدا به كمك كاربن­های رنگی، نقش درخواست سفارش­دهنده را (كه گاهی نیز از سوی خود وی ارائه می­شود. ولی بیشتر اوقات از میان طرح­های موجود نیز هنرمندان انتخاب می­گردد.) بر روی آن كپی می­كنند.

در مرحله بعد پارچه­ای را بر روی لبه دایره­ای چوبی كه «كم» یا «كمان» نام دارد قرار داده و اطراف آن را به وسیله یك تسمه چرمی با زهواری چوبی كه حالت دایره داشته و قطرش به وسیله یك پیچ كم و زیاد می­شود محكم می­كنند و پارچه را از اطراف می­كشند تا همانند پوسته­ای بر روی مساحت دایره چوبی قرار گیرد. سپس هنرمند به كمك سوزن­های خاص كه دارای نوك برجسته و قلاب مانند است اصطلاحا قلاب نامیده می­شود كه كار گلابتون­دوزی را آغاز نموده و به كمك قلاب و نخ­هایی كه دارای روكش فلزی و به رنگ نقره­ای یا طلایی است عمل دوخت را انجام می­دهد.

شیوه دوخت نیز به این ترتیب است كه صنعتگر دست چپ خود را در قسمت پشت پارچه قرار داده و قلاب را در دست راست نگه می­دارد و آنگاه از روی كار، قلاب را به داخل پارچه فرو برده و با دست چپ نخ را یك سو آن منتهی قرقره و سر دیگرش گره خورده است به نوك برجسته قلاب آویخته و آن را از پارچه بیرون می­كشد و مجددا به داخل پارچه به داخل پارچه فرو برده و عمل آویختن نخ به قلاب، و بیرون كشیدن آن از پارچه را ادامه می­دهد و به این ترتیب دوختی زنجیره­ای شبیه آنچه در گلابتون­دوزی معمولی بانوان بر روی پارچه ایجاد می­شود به وجود می­آید كه اساس و بنیان كار گلابتون­دوزی است. اكثر گلابتون­دوزان به نسبت نوع نقش كه قصد دوختن آن را دارند از پولك­های پلاستیكی كوچكی كه دارای لعاب رنگین است، استفاده می­كنند و در پایان كار محصول گلابتون­دوزی شده را بر سطح هموار قرار داده و با وزنه شیشه­ای یا نوعی گوش ماهی كه صاف و صیقلی است بر روی آن می­كوبند تا نقوش هم سطح و هماهنگ گردند.

نقوشی كه در گلابتون­دوزی بیشتر مورداستفاده قرار می­گیرد عبارت است از پیچك ترنج، گل ساعتی، نقش محرابی، گلهای اسلیمی، گلهای ختائی، نقش بازوبندی، بته روحی، محرماتی یا ستونی، بته جقه­ای، سروچه و انواع گلها و گاهی تصویر افراد. از این نوع سوزندوزی­ها معمولا برای آرایش لباس­ها، پرده، بقچه، سوزنی، كلاهها، كیسه پول، قاب شانه، سرمه­دان، جای قیچی، جای قلمدان، جای قرآنی و… استفاده می­كردند.