زرتشت یا زردشت، پیامبر، رهبر و اصلاح‌گر دینی، فیلسوف و شاعر ایرانی بود. او به پیروانش آموخت كه هستی میدان نبرد نیروهای خیر و شر است و انسان آزاد است جایگاه خود در این مبارزه را انتخاب كند. آموزه‌های او، هسته اصلی مزدیسنا را تشكیل می‌دهد.
زمان دقیق زندگی زرتشت، مشخص نیست. نوشته‌های سنتی، بر آنند كه او «۲۵۸ سال پیش از اسكندر» یا «۵۰۰۰ سال پیش از خشایارشا» زیسته‌است. با این حال، پژوهشگران جدید زمان زندگی او را حدود ۱۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح می‌دانند. محل دقیق زندگی او نیز نامشخص است. در منابع از آذربایجان، سیستان و ری به عنوان زادگاه او یاد شده‌است، اما تعیین دقیق آن ساده نیست و به زعم غالب مورخان و باستان‌شناسان امروزی تنها روشن است كه در شمال شرق ایران بزرگ زندگی می‌كرده‌است—به گمان عده‌ای از باستان‌شناسان و مورخان، جایی در محدوده تاجیكستان و افغانستان امروزی.
زادگاه زرتشت كجا است؟
با آنكه در مورد زادگاه زرتشت تاكنون پژوهش گسترده‌ای صورت گرفته ولی هنوز نتیجه نهایی به دست نیامده‌است و دانشنامه ایرانیكا بر این عقیده است كه «نظر كلی بر آن است كه او در شرق یا شمال شرق ایران زندگی كرده‌است.» ولی مورخان ایرانی و عرب مانند ابن خردادبه، بلاذری، ابن فقیه، علی بن حسین مسعودی، یاقوت حموی، زكریای قزوینی و ابوالفدا و حمزه اصفهانی شهر شیز یا تخت سلیمان امروزی (واقع در آذربایجان غربی) را زادگاه زرتشت دانسته‌اند و به این مناسبت شرحی از آتشكده آذرگشسب در شیز و مقام تقدس آن ضبط كرده‌اند.
از بلخ تا ری؛ تمام زادگاه‌های احتمالی زرتشت
تخت سلیمان
تخت سلیمان یا تكاب امروزی، مكانی همیشه رازآلود و جادویی برای ما ایرانی‌ها بوده است. مكانی مقدس كه از دوران مادها، هخامنشیان، اشكانیان، ساسانیان و مغولان تاریخی گفتنی دارد و آتشكده آذرگشسپ (یكی از سه آتشكده برجسته ایران) را در دل خود جای داده است. این شهر كه به آن شیز هم گفته می‌شد، به گواه بسیاری از مورخان نظیر یاقوت حموی، حمزه اصفهانی، ابن فقیه، علی بن حسین مسعودی، زكریای قزوینی، ابن خردادبه، بلاذری و ابولبفدا كه ایرانی و یا عرب هستند زادگاه زرتشت است.
سیستان
بسیاری از افراد نیز سیستان (بخش شمالی استان سیستان و بلوچستان) را زادگاه حضرت زرتشت می‌دانند. دریاچه هامون در اوستا با نام كانس اویا به معنای مكان فراوانی آب پربركت و كوه خواجه سیستان با نام كوه اوشیدا با نام جایگاه هوش و خرد آمده است. دریاچه هامون در آیین زرتشتی محل ظهور سوشیانت یا همان منجی آخرالزمانی زرتشتیان محسوب می‌شود. نیولی (ایران شناس مشهور ایتالیایی)، سیستان را زادگاه زرتشت می‌داند. بیشتر پژوهشگران بر این عقیده‌اند كه زرتشت پیامبر در مشرق ایران زیسته و تعلیم دیده است. شواهد زبانی هم زرتشت پیامبر را برخاسته از شرق می‌داند. محققان دیگری به دلایل دیگری، خاستگاه زرتشت را سیستان دانسته‌اند، برای مثال به سبب مراسم مذهبی كه در ستایش ایزدبانوی آب (آناهیتا) و مطالبی كه در یشت نوزدهم نوشته شده است.
خوارزم
بسیاری از ایرانشناسان، خوارزم را همان ایرانویج و زادگاه زرتشت می‌دانند. این نظریه بیش از سایر نظریات، مورد توجه ایرانشناسان است. برای مثال ماركوارت (شرق شناس آلمانی)، بیان كرده توصیف ایرانویچ در منابع پهلوی و نویسندگان دوران اسلامی از خوارزرم هماهنگ است. بنویسیت (ایران شناس و شرق شناس شهیر فرانسوی) و هنینگ(ایران شناس و شرق شناس شهیر آلمانی) نیز همین نظریه را داشتند. البته منظور از خوارزم، خوارزم بزرگ (مرو و هرات تا خوارزم كنونی) است. امروز خوارزم نام استانی است در ازبكستان.
ری
محل ولادت زرتشت بنا بر برخی روایت‌های سنتی، ری بوده است. در كتیبه بیستون، داریوش از ری به عنوان شهری مادنشین به نام رگا نام برده است و در یسنای 19 فقزه 18، به ری لقب رغه زرتشت داده شده است. محل دفن زرتشت را رقا یا همان ری می‌داند. در برخی از كتاب‌ها و منابع پهلوی، پدر زرتشت را اهل آذربایجان و مادرش را اهل ری می‌دانند. به نظر می‌رسد این منابع، به دلیل سازش دادن دو نظریه مختلف درخصوص محل تولد زرتشت پیامبر بوده‌اند. ری كه یكی از كهن‌ترین شهرهای جهان محسوب می‌شود و در همسایگی تهران امروزی قرار گرفته است.
بلخ
بلخ كه امروز در جغرافیای كشور افغانستان قرار گرفته، از دیگر جاهایی است كه آن را محل تولد زرتشت دانسته‌اند. انكتیل دوپرون (شرق شناس فرانسوی و مترجم متونی از اوستا) و مایكل ویتزل از طرفداران نظریه‌ای هستند كه زرتشت را زاده بلخ می‌داند.
