هشتصد سال پیش، در روزگاری كه هنوز خبری از تلسكوپ و دوربین های نجومی نبود، خواجه نصیرالدین طوسی رصدخانه ای را بنا كرد كه سال ها به عنوان پیشرفته ترین رصد خانه جهان شناخته می شد. رصدخانه مراغه كه در مجموعه تاریخی افلاك نما برای مطالعات فصلی و نجومی دانشمندان ایرانی بنا شد یادگاری از دوران طلایی علم و فرهنگ ایران در دنیا به حساب می آید. این رصد خانه یكی از یادگارهای علمی و فلكی خواجه نصیرالدین طوسی؛ فیلسوف، ریاضیدان و منجم بزرگ دوره ایلخانی و صاحب رساله مشهور اخلاق ناصری و زیج معروف ایلخانی است كه به دست او، با همراهی عده ای از فضلا و دانشمندان بنا شده است.
آشنایی با رصدخانه معتبرتر مراغه
بنای رصدخانهٔ مراغه در سه‌شنبه ۱۶ اردیبهشت ۶۳۸ به سفارش خواجه نصیرالدین طوسی و به فرمان هولاكو -نوهٔ چنگیزخان مغول- آغاز شد. در همین جا بود كه زیج ایلخانی به سال ۶۷۰ هجری (۱۲۷۶ میلادی) فراهم شد.
رصدخانه مراغه كه بزرگترین رصدخانه جهان در دوره قبل از اختراع تلسكوپ بوده است در زمانی كه مراغه به پایتختی توسط هلاكو خان مغول انتخاب شده بود روی تپه ای در غرب مراغه در استان آذربایجانشرقی ساخته شد.
رصدخانه مراغه كه امروزه فقط آثار كمی از آن باقی مانده است درسال۶۵۷ به دستور هلاكو نوه چنگیزخان مغول و همت خواجه نصیرالدین طوسی بنا شده است. بنای رصـدخانه، ۱۵سال طول كشید. به امر هلاكو كتب و اسباب و آلات علمی و نجومی بسیار كه از فتح بغداد بدست آورده بود درآنجا متـمركز گردید .
برای كمك به رصدخانه علاوه بر كمك های مالی دولت، اوقاف سراسر كشور نیز در اختیار خواجه گذارده شده بود كه از عشر (یك دهم) آن جهت امر رصدخانه و خرید وسائل و اسباب و آلات و كتب استفاده می نمود. در نزدیكی رصدخانه، كتابخانه بزرگ و بسیار عالی ساخته شده بود كه در حدود چهارصد هزار جلد كتاب نفیس از بغداد، شام، بیروت و الجزیره تهیه و جهت استفاده دانشمندان و فضلا در آن قرار داده شده بود.
رصدخانه مراغه تا سال ۷۰۳هجری آباد بوده لیـكن پس از آن بر اثر زلزله های سخت ، بی توجهی حكام رو به ویرانی رفت و درحال حاضر آثاری از بناهای متعلقه آن باقی مانده است. رصدخانه مراغه تا زمان سلطان محمد خدابنده مشغول به كار بوده است و تاریخ ویرانی آن بطور كامل و دقیق هنوز مشخص نشده ولی در نوشته های حمدالله مستوفی در سال ۷۲۰ به ویران بودن آن اشاره شده است.
رصدخانه مراغه ۱۶۷ سال پیش از احداث رصدخانه سمرقند ساخته شد و در زمان آبادانی یكی از معتبرترین رصدخانه های جهان بوده است. در آن زمان بفرمان قوبیلای قآن امپراطور چین و برادرهلاكو خان كارشناسانی برای آموزش و الگو برداری از رصدخانه مراغه به این شهر آمده، پس از مراجعت به چین رصدخانه ای به تقلید از رصدخانه مراغه ساختند. علاوه بررصدخانه چین همچنین رصدخانه های سمرقند، استانبول وهند از روی رصدخانه مراغه ساخته شده اند.
مراغه، رصدخانه ای درجه یك
در تاریخ سلسله پادشاهی یوان درچین مندرج شده كه برای تاسیس رصدخانه پكن، به سرپرستی كوئوشوچینگ منجم دربار، تعدادی ابزارهای رصدی از رصدخانه مراغه در ایران خریداری شده است.
پس از مرگ هولاكو، خواجه تا آخرین دقایق عمر خود مواظبت و اهتمام بسیار نمود كه آن رصدخانه و كتابخانه از بین نرود و خللی در كار آنجا رخ ندهد و تقویم و زیج ایلخانی حاصل این تلاش بی وقفه بوده است.
در سال ۶۷۲ هجری قمری، خواجه نصیر كه آثار مكتوبش از ۵۰ كتاب و رساله افزون است با جمعی از شاگردان خود به بغداد رفت تا بقایای كتاب های تاراج رفته را جمع آوری و به مراغه ارسال دارد. اما اجل مهلتش نداد و در تاریخ ۱۸ ذی الحجه سال ۶۷۲ هجری قمری در بغداد دار فانی را وداع گفت. جسدش را به كاظمین انتقال داده و در جوار امامین همامین دفن نمودند.
رصدخانه مراغه فقط مخصوص رصد ستارگان نبود و یك سازمان علمی گسترده بود كه بیشتر شاخه های دانش درس داده می شد. در همین جا بود كه زیج ایلخانی به سال ۶۷۰ هجری(۱۲۷۶ میلادی) فراهم شد.خواجه نصیرالدین طوسی زیج ایلخانی را از روی رصدهای انجام شده در رصدخانه مراغه تدوین كرده است. زیج ایلخانی سده ها از اعتبار خاصی در بسیاری از سرزمین های آن زمان -از جمله در چین- برخوردار بوده است و در سال ۱۳۵۶ میلادی (۳۰۰ سال پس از مرگ خواجه نصیرالدین طوسی) ترجمه و در اروپا منتشر شد. قدیمی ترین نسخه زیج ایلخانی در كتابخانه ملی پاریس نگهداری می شود.
هم اكنون از بزرگ ترین مركز علمی منطقه، تنها قسمت های كوچكی بر بلندای تپه مشرف به شهر مراغه باقیمانده است. خوشبختانه در طول دهه پنجاه با كاوش هایی كه به سرپرستی دكتر پرویز ورجاوند انجام شد باقیمانده های این بنا مرمت شده است. در حال حاضر، گنبدی بزرگ به جهت حفظ بناهای باقیمانده بر روی آن قرار داده شده كه ظاهرا به صورت نمایشگاه نیز از آن استفاده می شود. رصدخانه مراغه به نام های رصد خانه خواجه نصیرالدین طوسی نیز شناخته می شود.