میل اخنجان (اخنگان )

میل اخنگان آرامگاهی تاریخی است كه قدمت آن به قرن نهم هجری بازمی‌گردد. امروزه با گذشت ۶ قرن، هویت شخص یا افرادی كه در این بنای تاریخی آرمیده‌اند، نامشخص است.

میل اخنگان كجاست؟

میل اخنگان كه با نام میل اخنجان نیز شناخته می‌شود، از جمله جاهای دیدنی مشهد به شمار می‌رود. این سازه در فاصله‌ حدود ۲۲ كیلومتری از شهرستان مشهد، حدود ۱۰ كیلومتری از شرق شهر تابران توس و در نزدیكی روستایی به همین نام، قرار گرفته است.

برای بازدید از این میل تاریخی از جاده مشهد-قوچان در سه‌راه فردوسی، مسیر خود را به‌سمت شهر توس تغییر دهید. در كنار آرامگاه فردوسی، به‌سمت جاده معین آباد و روستای پاژ بروید. میل اخنگان در مجاورت این مسیر قرار دارد.

این اثر در تاریخ ۲۰ خرداد ۱۳۲۱ با شمارهٔ ثبت ۳۴۱ به‌عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. میل اخنگان یا اخنجان در فاصله ۱۱ كیلومتری شرق شهر تابران توس در جوار روستایی به همین نام واقع است. این بنا برج مقبرهای است بر روی یك سكوی هشت ضلعی با نیم ستونهای الحاقی در نمای بیرونی كه ارتفاع آن حدود ۱۷ متر است. بر فراز بنا گنبدی مخروطی استوار گردیده كه پوشش خارجی آن با شیوه خاصی تزیین شده است. فضای داخلی بنا فاقد نقش و نگار بوده و نمای بیرونی آن اعم از دیوار و نیم ستونها با كاشی آذین شده است. نقوش ستارهای شكل و چلیپایی نیز در آن دیده میشود. با وجود سنگ قبر در فضای داخلی بنا، هویت مدفون در آن مشخص نیست. برخی معتقدند آرامگاه متعلق به گوهرتاج خواهر گوهرشاد آغا است كه البته دعوی صحیحی نیست. سبك معماری و تزیینات میل اخنگان مؤید انتساب آن به دوره تیموری است.

معرفی میل اخنگان

میل اخنگان در واقع مدفن فردی با هویت نامعلوم است كه همانند معمایی ذهن گردشگران و بازدیدكنندگان را به خود مشغول می‌سازد. این اثر تاریخی به‌عنوان یكی از جاهای دیدنی استان خراسان رضوی در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسیده است. 

برخی بر این باور هستند كه نقش و نگارهای زنانه‌ای كه روی برج مشاهده می‌شود، نشان از هویت پیكر متوفی دارد؛ ایشان معتقد هستند كه فرد مدفون گوهر تاج، خواهر گوهرشاد، همسر شاهرخ تیموری است كه سازمان میراث فرهنگی نیز این نظریه را درست می‌پندارد. این در حالی است كه گروهی دیگر آن را منتسب به دختری هندی می‌دانند كه از مریدان امام رضا (ع) بود و هنگام سفر برای زیارت، از دنیا رفته است. برخی دیگر نیز تصور می‌كنند، این بنا، آرامگاه دسته‌جمعی افراد مهم و متشخص است. اما نباید از این نكته غافل شد كه صحت این نظریات، به اثبات نرسیده است.

تاریخچه میل اخنگان

متاسفانه به‌دلیل نبود اسناد معتبر تاریخی، زمان دقیق احداث آن مشخص نیست؛ هرچند باستان‌شناسان و كارشناسان معماری با در نظر گرفتن سبك معماری اجرا شده در این بنا، قدمت ساخت آن را به دوره‌ تیموریان نسبت می‌دهند. در این راستا برخی از محققان معتقد هستند، علت انتساب پیشینه‌ میل اخنگان مشهد به دوران تیموریان، به‌دلیل استفاده از كاشی‌های مربعی شكل و منقوش در ساخت آن است.

این در حالی است كه گروه دیگری از محققان و پژوهشگران تاریخی قدمت این برج تاریخی را متعلق به نیمه‌ نخست قرن نهم هجری می‌دانند. برخی دیگر نیز با در نظر گرفتن نوع ساخت، معماری و تزیینات انجام شده در برج مقبره، پیشینه‌ آن را به دوران ایلخانی نسبت داده‌اند. با كنار نیز قرار دادن این نظریات می‌توان به‌طور كلی نتیجه گرفت، این اثر ملی و تاریخی كشور احتمالا متعلق به قرن نهم هجری قمری است كه طراح و سازندگان آن سعی در ساخت یكی از بهترین و بی‌نظیرترین بناهای دوران داشته‌اند و با بهره‌مندی از الگوها و سبك‌های معماری حكومت ایلخانیان كه مقارن با دوران قبلی خود است، توانسته‌اند به این مهم دست یابند؛ اثری كه امروزه از شاخص‌ترین آثار تاریخی و جاذبه‌های گردشگری در استان خراسان رضوی و شهرستان مشهد محسوب می‌شود.

روایتی تاریخی در مورد این بنا موجود است كه از درگیری و ایجاد جنگی خونین بین حكمرانان پیشین خراسان و سلطان محمود غزنوی در قرن چهارم هجری قمری حكایت می‌كند. طبق این روایت كه ریشه در باور برخی از مردم دارد، این نبرد در فاصله‌ كمی از میل اخنگان و در ورودی دره‌ كارده صورت گرفته است.

هرچند سال ساخت آن به‌طور قطع مشخص نیست؛ می‌توان شباهت‌هایی در ساختمان آن به بنای مسجد جامع كه به قرن ۹ هجری قمری تعلق دارد و نیز عمارت امیر چخماق یزد كه در اوایل قرن ۹ هجری قمری ساخته شده است، یافت.

همانگونه كه پیشتر بیان شد، معماری میل اخنگان متعلق به دوران تیموریان است و این بنا عمری بالغ بر ۵۵۰ سال دارد. معمار سازنده‌ این بنای آجری و كهن، برجی مقبره‌گونه را برای آن در نظر گرفته كه دارای ارتفاعی بالغ بر ۱۷ متر است. سازندگان آن را روی سكویی دایره‌ای و با هشت نیم‌ضلعی ساخته‌اند. نمای بیرونی ساختمان آرامگاه نیز به‌شكل مدور است كه با هشت نیم‌ستون به زیبایی تزئین شده است.

بنای میل روی سكوی كوتاه ۸ گوشی قرار گرفته و ساقه استوانه‌ای آن ۷/۱۳ متر ارتفاع دارد و كلاهكی عرقچینی به بلندی ۲/۴ روی آن قراردارد. ساقه میل از درون ۸ گوش و از بیرون استوانه‌ای با ۸ نیم ستون الحاقی و تزئینی است. بنا از آجر ساخته شده و با قطعات كاشی به شكل‌های مستطیل، چند ضلعی و ستاره چلیپا با نقوش برجسته و متنوع به رنگ لاجوردی و فیروزه‌ای تزئین شده است. تاریخ ساخت بنا مشخص نیست اما شباهت زیادی به معماری مسجد جامع (۸۶۱ هجری) و بنای امیر چخماق یزد (۸۳۰هجری) دارد.

همچنین در تزئین این كاشی‌ها از نقوش برجسته و مختلف بهره گرفته‌اند. در این برج زیبا و باشكوه می‌توان سه درب ورودی را مشاهده كرد. داخل بنا نیز سنگ قبری به طول ۱۱۰ سانتی‌متر، عرض ۵۰ سانتی‌متر و ارتفاع ۴۰ سانتی‌متر قرار دارد كه روی آن با خط ثلث و نسخ متنی ثبت شده است. از دیگر نكات در مورد معماری بنا، فضای داخلی آن است كه بدون هیچ نقش و نگار و تزئینی ساخته شده است؛ در حالی كه نمای خارجی آن، از دیوار گرفته تا نیم‌ستون‌هایش را با كاشی تزئین كرده‌اند.

در قسمت حاشیه‌ زیر سقف میل اخنگان، می‌توان اثری كه احتمالا متعلق به كتیبه‌ای است كه در گذشته وجود داشته است، مشاهده كرد. به نظر می‌رسد این كتیبه روی كاشی نوشته شده كه امروزه قسمت عمده‌ای از آن، تخریب شده است. ظاهر بنای میل اخنگان مشهد با توجه به نبود برخی از كاشی‌های بنا، به‌صورت لانه‌زنبوری مشاهده می‌شود.

بازدید از میل اخنگان

میل اخنگان در مجاورت مسیر روستای پاژ قرار دارد و بازدید از آن برای مسافرانی كه در آن مسیر هستند، به‌ آسانی میسر است. پیرامون این میل امكانات رفاهی و پاركینگ برای بازدیدكنندگان در نظر گرفته نشده است.