غار دربند دومین غار آهكی بزرگ در ایران است كه در فاصله ۲۰ كیلومتری شمال سمنان و ۲ كیلومتری شمال غربی شهر مهدیشهر و در قسمت میانی رشته كوه‌های البرز قرار گرفته است. دهانه غار در كمركش كوه سنگی زیبایی رو به مشرق قرار گرفته و دره وسیع و سرسبز دربند در زیر آن گسترده شده است. ورودیِ غار به عرض ۲/۷۵ متر و ارتفاع آن ۱/۳۵ متر است و روی پله‌ای به ارتفاع ۲/۵ متر قرار دارد. پس از عبور از دهانه، دالانی به طول ۲۴ و عرض ۳ متر دیده می‌شود و مانند گلو، بین دهانه و تالار غار قرار گرفته است. انتهای گلو به تدریج كوتاه شده تا این كه به دهانه‌ای به به ارتفاع ۸۰ سانتی‌متر می‌رسد. در داخل غار مقداری استخوان متعلق به حیوانات بزرگ از قبیل اسب و گاو دیده می‌شود كه با توجه به ارتفاع كم در این ناحیه، به نظر می‌رسد این جانوران توسط حیوانات درنده شكار شده و به این قسمت آورده شده‌اند. در كنار دهانه، آثار سنگ‌چین محكمی به چشم می‌خورد كه قسمتی از آن ریزش كرده است. این سنگ‌چین به منظور مسدود ساختن شكافی است كه از كنار دهانه به داخل غار راه دارد و نشانگر آن است كه ساكنان و پناهندگان غار برای جلوگیری از نفوذ دشمنان آن را بسته‌اند. پس از گذشتن از دهانه مذكور، محوطه داخلی غار دیده می‌شود كه نسبتاً ساده و بدون پیچ و خم است. فضای غار به صورت تالار تقریباً بیضی شكل است به طول ۹۱ متر و عریض‌ترین قسمت آن ۳۶ متر و بلندترین نقطه سقف آن به ۲۰ متر می‌رسد.
ساختمان غار از نظر زمین‌شناسی مربوط به دوران سوم زمین‌شناسی است و از نوع سنگ‌های رسوبی می‌باشد كه به مقدار فراوان آهك و املاح دارد و به همین جهت سراسر آن پوشیده از ستون‌های بزرگ و زیبای استالاگمیت بوده و از نظر دكوراسیون یكی از زیباترین و تماشایی‌ترین غارهای ایران است و می‌توان بلندترین ستون استالاگمیت را كه تاكنون در غارهای ایران مشاهده شده در آنجا دید. این ستون به ارتفاع ۱۲ متر و قطر متوسط ۲/۸۵ متر می‌باشد كه به طرز سحرآمیزی در وسط غار بالا رفته است.
متأسفانه كمتر نقطه‌ای در این غار می‌توان یافت كه به ضرب آلاتِ بُرنده و یا رنگ و ذغال و … كنده و منقش نشده باشد. پیكره زیبای ستون‌ها تماماً با مساحی و یادبود بینندگان آلوده شده و به مقدار زیادی از جلوه و زیبایی آن‌ها كاسته شده است. ستون‌های عظیم و سنگین و تخته سنگ‌های بزرگ كه در گوشه و كنار غار پراكنده است حكایت از زمین‌لرزه‌های شدید در گذشته‌های دور دارد. كف غار سنگلاخ و دارای پستی و بلندی‌های زیاد است و در اثر رطوبت هوا قسمت زیادی از آن را گِل لغزنده‌ای پوشانیده كه عبور از آن می‌تواند ایجاد خطر نماید.
از دیدنی‌های این غار، حوضچه آب صاف و كوچكی است كه آب آن از نظر آشامیدنی مناسب نیست و به مقدار زیادی املاح دارد.
هوای غار نسبتاً خنك می‌باشد و در قسمت انتهایی به ۱۵ درجه سانتی‌گراد می‌رسد و به طور متوسط ۱۰ درجه با هوای بیرون اختلاف حرارت دارد.
در گوشه شمالی انتهایی غار، محوطه كوچكی به ابعاد ۳/۳۵×۳/۷۵ متر وجود دارد كه سطح آن چند متر از كف غار بالاتر و یك قسمت از آن را ستون‌های استالاگمیت چون دیواری در بر گرفته‌اند. كف این قسمت هموار و خاكی است و به احتمال زیاد به منظور سكونت مورد استفاده قرار گرفته است. در این قسمت آثار جالبی توسط كوهنوردان كشف شده است.
بخشی از غار كه تخت بزرگ نام دارد دارای عرض ۱۱/۲۰ متر و طول ۱۷/۸۰ متر است كه در پشت ورودیِ گلوی غار قرار گرفته است و وضعیت آن نشان می‌دهد كه ساكنین غار، در این نقطه ساكن بوده‌اند و آثاری از زندگی در دوره‌های مختلف در آن دیده می‌شود.
آقای شیخلی عضو هیئت غارشناسان ایران در مقاله خود در خصوص این غار نوشته‌اند: «از جمله غارهای تاریخی و دیدنی ایران غار دربند سمنان است كه از چندین سال پیش مورد كاوش و توجه كوهنوردان قرار گرفته است. اولین اكتشاف و بررسی این غار كه زمان آن به درستی مشخص نیست توسط اهالی و افراد محلی صورت گرفته است.
در سال ۱۳۲۷ طی دعوتی كه از طرف ورزشكاران سمنان كه خود در سال گذشته به غار مزبور رفته بودند به باشگاه نیرو و راستی رسید یك گروه چهار نفری از كوهنوردان این باشگاه به قصد كشف غار مزبور عزیمت نموده و موفق به اكتشاف و بررسی آن شدند و نیز در تابستان همان سال آقای محمود دانشور جهانگرد ایرانی موفق شد قبل از آنان به انتهای غار برسد. از زمانی كه خبر مسافرت آنان در مجله نیرو و راستی منعكس گردید، غار دربند در ردیف یكی از هدف‌های برجسته كوهنوردان قرار گرفت و این كار تنها جنبه ورزشی داشت و بحث قابل توجهی پیش نیاورد. اما یك تصادف كوچك باعث شد كه برای اولین بار نكته جالب و مهمی درباره این غار پیش آید و جنبه جدی‌تری به آن دهد.
در تابستان سال ۱۳۳۵ یك دسته چهار نفری از كوهنوردان ضمن بازدید از غار تصادفاً مقداری اشیا و زیورآلات قدیمی به دست آوردند و این اكتشافات به سرعت شایع گردید و از این پس بود كه غار دربند وجهه دیگری به خود گرفت و هدف پرنعمتی برای كوهنوردان گردید و مسافرت‌های متعددی برای به دست آوردن اشیای قدیمی صورت می‌گرفت تا آنجا كه اهالی محل نیز خود به تنهایی در گروه‌های چند ده نفری به غار وارد شده و به جستجو پرداختند.»
اشیایی كه از تجسس‌های درون غار به دست آمده است عبارتند از: یك گردن‌بند عقیق كوچك، دو قطعه شانه چوبی، ابزاری درفش مانند، یك قطعه ته كاسه لعابی، یك فك بسیار بزرگ و سالم انسانی كه حجم و اندازه آن قابل توجه است، چند پاره استخوان یك طفل و تكه‌ای مهره لعابی. آثار به دست آمده متعلق به دوره‌های مختلف تاریخی می‌باشند و مربوط به یك زمان نیستند. قدیم‌ترین این آثار مربوط به قرن پنجم هجری قمری و سكه طلایی است به خط كوفی كه متأسفانه قسمتی از آن شكسته و از بین رفته است ولی از سبك و خط آن معلوم می‌گردد كه كه متعلق به اواخر دوره سلجوقی و اوایل حمله مغول است. كاسه‌های لعابی معروف به گبری ساخته شده در مازندران و سفال‌های بسیار ظریف كارگران از صنایع قرن ۵ و ۶ هجری قدیم‌ترین آثاری است كه به دست آمده است. این آثار تا زمان قاجاریه كشیده شده و می‌رساند كه غار در دوره‌های مختلف مورد استفاده قرار گرفته است.
در تاریخ ثبت است كه در حكمرانی اسپهبدان طبرستان، در دوره سلجوقیان و جنگ‌های آنان با اسماعیلیه، مكرر لشكر به نواحی سمنان آمده است و احتمالاً در همین كشمكش‌ها و جنگ‌های ملوك‌الطوایفی بوده كه گروهی از ترس جان به این غار پناهنده شده و در اثر غلبه دشمن، بی‌رحمانه قتل عام گردیده‌اند.
